عنصر مادی جرم چیست

[heyvalaw]

یکی از مهم ترین ارکان جرم ، رکن مادی یا عنصر مادی جرم است . در پاسخ به این سوال که عنصر مادی جرم چیست ، باید گفت که عنصر مادی جرم به معنای آن است که رفتارهایی که بر اساس قانون جرم انگاری شده است ، باید در عالم واقع توسط مرتکب شکل گرفته باشد . به عنوان مثال مصادیق عنصر مادی جرم سرقت شامل رفتارهایی است که منجر به ربودن مال دیگری می شود .

یکی از موضوعات مهمی که در حقوق جزا ، در ارتباط با اعمال مجازات بر مرتکبان جرایم مورد توجه قرار می گیرد ، عناصر و ارکان جرم می باشند . به طور کلی ، عناصر جرم را می توان به سه نوع یعنی عنصر مادی ، عنصر قانونی و عنصر روانی یا معنوی تقسیم بندی کرد که وجود هر یک از عناصر ذکر شده ، برای اعمال مجازات لازم و ضروری بوده و در دادگاه ، توسط قاضی مورد استفاده و استناد قرار می گیرد .

از جمله مهم ترین این عناصر که قاضی باید با تلاش خود در دادگاه آن را احراز نماید ، عنصر مادی جرم می باشد که به طور خلاصه می توان مصادیق آن را شامل فعل ها یا ترک فعل هایی دانست که بر اساس قانون ، ممنوع و جرم تلقی شده اند . بنابراین لازم است که به این سوال پرداخته شود که عنصر مادی جرم یا رکن مادی جرم چیست و مصادیق آن در جرایم مختلف چیست ؟

به همین مناسبت ، در ادامه این مقاله به بررسی این موضوعات پرداخته می شود که عنصر مادی جرم چیست ، مصادیق عنصر مادی جرم کدامند و تفاوت عنصر مادی جرم با سایر عناصر جرم اعم از عنصر قانونی و عنصر معنوی چیست ؟

عنصر مادی جرم چیست

رسیدگی به جرایم و مجازات ها ، در نظام حقوقی ایران بر اساس قانون مجازات اسلامی صورت می گیرد ؛ البته با رعایت تشریفات قانونی با عنوان آیین دادرسی کیفری ؛ که ترتیبات رسیدگی به جرایم و حقوق متهمان و مواردی از این قبیل را مشخص نموده و در قانونی تحت عنوان قانون آیین دادرسی کیفری مورد توجه قرار گرفته است .

با این حال ، روند رسیدگی به جرایم و مجازات ها و نیز بسیاری از افعالی که در قانون مجازات اسلامی پیش بینی شده است ، بر اساس شرع مقدس اسلام بوده و فقه شیعه نقش مهمی در تدوین قانون مجازات اسلامی داشته است . یکی از موضوعات مهمی که هم در شرع و هم در قوانین مورد توجه قرار گرفته است ، آن است که اعمال مجازات ها در خصوص جرم ، صرفا تحت شرایطی مجاز است که عناصر جرم وجود داشته باشند و در صورت عدم وجود هر یک از این عناصر ، نمی توان فعل مرتکب را قابل مجازات دانست .

از جمله مهم ترین عناصر جرم ، عنصر مادی جرم می باشد که در کنار عنصر قانونی و نیز عنصر معنوی باید وجود آن احراز گردد . در پاسخ به این سوال که عنصر مادی جرم چیست ، باید گفت که به طور کلی عنصر مادی جرم همان رفتارهایی است که بر اساس قانون مجازات اسلامی مورد جرم انگاری قرار گرفته است . به این معنا که برای مجازات مجرمان ، حتما باید مجرم ، یک فعلی را انجام داده باشد که بر اساس قانون مجازات اسلامی ، آن فعل جرم تلقی شده است .

البته عنصر مادی جرم ، صرفا محدود به « فعل مثبت » نبوده و می تواند به صورت « ترک فعل » و یا « فعل منفی » نیز مورد توجه قرار گیرد ؛ به این معنا که گاهی خودداری از انجام کارهایی ممکن است بر اساس قانون مجازات اسلامی جرم باشد که در این صورت ، عنصر مادی جرم نیز خود را به صورت ترک فعل نشان می دهد .

احراز عنصر مادی جرم یا همان ارتکاب فعل و ترک فعل ها از این جهت مهم و ضروری است که حتما باید مرتکب ، عملی مجرمانه را در عالم واقع انجام داده باشد و به صرف اینکه شخص ، در نیات و در ذهن خود قصد انجام کاری خلاف قانون را داشته باشد ، برای اعمال مجازات بر وی کافی نیست . به عنوان مثال ، اینکه شخصی انگیزه سرقت یا دزدی داشته باشد ، به تنهایی برای مجازات وی کافی نبوده و حتما باید مشخص شود که شخص ، اقدام به ربودن مال دیگری نموده است .

البته باید به این نکته توجه داشت که گاهی بدون اینکه فعل یا ترک فعل به منصه ظهور برسد نیز ، مرتکب قابل مجازات خواهد بود . به عنوان مثال ، همانطور که در مقاله عناصر جرم تهدید بیان شد ، در جرمی مثل تهدید ، حتی اگر شخص تهدید کننده ، تهدیدات خود را نیز عملی نکند ، مستوجب مجازات می باشد ؛ چرا که صرف تهدید در قانون جرم انگاری شده است .

به همین مناسبت ، فعلیت یافتن جرم و وقوع آن در عالم واقع ، سبب می شود که رکن مادی جرم را بتوان احراز کرد که این موضوع ، باید در یک دادرسی منصفانه و توسط مقامات دادسرا و یا قاضی دادگاه کیفری صورت گیرد . به همین دلیل ، در بسیاری از موارد ، عمده تلاش وکلا در راستای اثبات نمودن یا جلوگیری از اثبات رکن مادی جرم می باشد .

حتما بخوانید: جرم و عناصر تشکیل دهنده آن

مصادیق عنصر مادی جرم کدامند

در قسمت قبل به توضیح این سوال پرداختیم که مفهوم و معنای عنصر مادی جرم یا رکن مادی جرم چیست و همانطور که اشاره شد ، رکن مادی جرم خود را به صورت فعل یا ترک فعل هایی که در قانون مجازات اسلامی ممنوع شده اند ، نشان می دهد . اما سوالی که در این خصوص مطرح می شود آن است که مصادیق رکن مادی جرم چیست ؟ به عبارت دیگر ، برای مجازات مجرمان ، مصادیق عنصر مادی جرم را چگونه باید احراز کرد ؟

در پاسخ به این سوال ، باید گفت که به طور کلی ، عنصر مادی جرم می تواند به شکل فعل ( در عمده موارد ) یا ترک فعل باشد ؛ اما در هر جرمی ، قانونگذار رفتار مادی جرم را به صورت خاصی مورد پیش بینی قرار داده است . بنابراین ، مصادیق عنصر مادی جرم بسته به اینکه چه جرمی مد نظر باشد ، ممکن است تفاوت داشته باشد . به همین دلیل ، در این قسمت نمونه ها و مصادیق عنصر مادی برخی از جرایم را مورد بررسی قرار خواهیم داد :

بر اساس قانون مجازات اسلامی ، جرم سرقت یا دزدی عبارت از ربودن مال متعلق به غیر است . لذا بر اساس این ماده عنصر مادی جرم سرقت عبارت است از اینکه شخصی ، مال دیگری را بدون رضایت وی ربوده و از تصرف صاحب آن خارج نموده باشد .

بر اساس قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشا و اختلاس و کلاهبرداری نیز جرم کلاهبرداری به این صورت تعریف شده است : هر کس از راه حیله و تقلب مردم را به وجود شرکت ها یا تجارت خانه ها یا کارخانه ها و یا موسسات موهوم فریب دهد و یا آنها را به امور غیر واقعی امیدوار کند یا اسم و عنوان جعلی برای خود انتخاب کند و یا با اتکا به وسایل متقلبانه دیگر ، وجوه یا اموالی را بدست آورد ، کلاهبردار محسوب می شود .

بنابراین ، عنصر مادی جرم کلاهبرداری یکی از رفتارهایی است که در این ماده بیان شده است ؛ یا سایر مصادیقی که سبب می شود یک شخص ، فریب عملیات متقلبانه کلاهبردار را خورده و اموال خود را در اختیار وی قرار بدهد که این موضوع در عناصر جرم کلاهبرداری توضیح داده شده است .

علاوه بر این ، جرم قتل عبارت است از اینکه شخصی بدون مجوز قانونی اقدام به سلب حیات از شخص دیگر نموده باشد . لذا در جرمی همچون جرم قتل ، شخص باید دیگری را بکشد تا عنصر مادی جرم قتل عمد به وقوع بپیوندد و یا اینکه در جرم ضرب و جرح ، اعمالی را انجام دهد که از این طریق ، صدمات و آسیب هایی بر اعضای بدن و جسم دیگری وارد نموده باشد .

در جرمی مانند جرم رابطه نامشروع ، هرگاه زن و مردی که رابطه زوجیت با هم ندارند ، اعمال منافی عفتی غیر از زنا انجام دهند ، مانند اینکه مرتکب بوسیدن یا هم آغوشی شوند ، رکن مادی جرم رابطه نامشروع محقق شده است ؛ اما عنصر مادی یا رفتاری که سبب ارتکاب جرم زنا می شود ، عبارت است از دخول آلت تناسلی مرد به اندازه ختنه گاه در اندام جلو یا پشت زن .

البته عنصر مادی برخی از جرایم مانند توهین یا قذف نیز می تواند از طریق الفاظ و ادا کردن کلمات باشد ؛ به عنوان مثال بر اساس قانون مجازات اسلامی جرم توهین می تواند از طریق فحاشی یا استعمال الفاظ رکیک بوده که نسبت به شنونده ، وهن آور و خوار کننده است و عنصر مادی جرم قذف ناظر بر این است که شخصی به دیگری تهمت زنا یا لواط وارد نموده باشد .

علاوه بر اینها ، در برخی موارد ممکن است قانونگذار وظیفه یا تکلیف خاصی را بر عهده شخص قرار داده باشد که خودداری از انجام این تکلیف ، ممکن است سبب تحقق عنصر یا رکن مادی جرم شود . به عنوان نمونه ، بر اساس قانون مجازات خودداری از کمک به مصدومین و رفع مخاطرات جانی ، هرکس مشاهده کند که شخصی در معرض خطر است و بتواند با اقدام خود یا کمک گرفتن از دیگران و یا اعلام به مراجع صلاحیتدار از آن خطر جلوگیری نماید ، بدون اینکه به خودش آسیبی وارد شود و این کار را انجام ندهد ، به مجازات محکوم خواهد شد .

بیشتر بخوانید: جرم اخاذی و عناصر تشکیل دهنده آن

تفاوت عنصر مادی جرم با سایر عناصر

مطابق آنچه بیان شد ، برای تشخیص عنصر مادی جرم ، باید به قانون مجازات اسلامی مراجعه نمود ؛ چرا که فعل یا ترک فعل هایی که در قانون مجازات اسلامی تحت عنوان جرم در نظر گرفته شده است ، ممکن است با هم متفاوت بوده و مصادیق آن به صورت گفتار ، نوشتار ، فعل و یا ترک فعل باشد . اما سوال مهمی که مطرح می شود آن است که تفاوت عنصر مادی جرم با سایر عناصر جرم چیست ؟

در پاسخ به این سوال ، لازم است توضیح دهیم که علاوه بر رکن یا عنصر مادی ، هر جرمی باید مشتمل بر وجود عنصر قانونی و نیز عنصر روانی یا معنوی نیز باشد تا مرتکب را بتوان به مجازات محکوم نمود . اما در پاسخ به این سوال که تفاوت عنصر مادی جرم با سایر عناصر در چیست ، بهتر است به صورت مختصر به تعریف عنصر قانونی و عنصر معنوی یا عنصر روانی بپردازیم .

عنصر قانونی جرم عبارت است از اینکه هر رفتار مادی را نمی توان جرم محسوب کرد ؛ حتی اگر به لحاظ عرفی و یا اخلاقی ، امری مذموم و قابل نکوهش باشد . لذا تنها فعل یا ترک فعل هایی را می توان مشمول مجازات قرار داد که در قانون برای آن مجازات پیش بینی شده باشد و آن فعل یا ترک فعل ، جرم انگاری شده باشد . همین که رفتاری در قانون مجازات اسلامی به عنوان جرم ، تعریف و برای آن مجازات در نظر گرفته شد ، رکن قانونی جرم محقق می شود .

لذا تفاوت عنصر مادی جرم با عنصر قانونی جرم در آن است که عنصر قانونی ، مبتنی بر پیش بینی فعل یا ترک فعل در قانون ، به عنوان جرم بوده ؛ اما عنصر مادی به معنای این است که فعل یا ترک فعل ذکر شده در قانون ، در عالم واقع رخ داده باشد ؛ به عنوان نمونه می توان به عناصر جرم اسید پاشی اشاره نمود .

عنصر معنوی جرم نیز عبارت است از اینکه فعل مرتکب ، از روی اراده و قصد و سوء نیت مجرمانه انجام شده باشد . به عبارت دیگر ، باید میان عمل انجام شده ( عنصر مادی ) و نیز شخص مرتکب ، یک عنصر معنوی یا روانی وجود داشته باشد که ناشی از قصد و اراده برای ارتکاب آن جرم می باشد .

لذا اشخاصی که در حالت مستی اقدام به ارتکاب جرم می نمایند ، از آن رو که بعضا فاقد اراده ارتکاب جرم هستند ، قابل مجازات نخواهند بود ؛ هر چند که شرب خمر یا مست کردن مجازات خاص خود را دارد . لذا حتی اگر فعل یا ترک فعل مرتکب ، به عنوان جرم در قانون پیش بینی شده باشد ( عنصر قانونی ) و آن جرم در عالم واقع رخ داده باشد ( عنصر مادی ) ، در صورت فقدان سوء نیت یا عنصر روانی جرم نمی توان مرتکب را مجازات نمود .

در ادامه بخوانید: عناصر تشکیل دهنده جرم

برای دریافت اطلاعات بیشتر در خصوص عنصر مادی جرم چیست در کانال تلگرام حقوق کیفری عضو شوید . کارشناسان مرکز مشاوره حقوقی دینا نیز آماده اند تا با ارائه خدماتی در زمینه مشاوره حقوقی تلفنی دینا به سوالات شما عزیزان پیرامون عنصر مادی جرم چیست پاسخ دهند .

سوالات متداول

1- عنصر مادی جرم چیست ؟
عنصر مادی جرم به معنای آن است که رفتارهایی که بر اساس قانون ممنوع شده است در عالم واقع توسط شخص انجام گرفته باشد که برای اطلاعات بیشتر در خصوص تعریف عنصر مادی جرم می توانید مقاله را مطالعه نمایید .

2- مصادیق عنصر مادی جرم کدامند ؟
از جمله مصادیق عنصر یا رکن مادی جرم می توان به گفتارها و رفتارها و فعل ها و ترک فعل هایی که در قانون مجازات اسلامی جرم انگاری شده است اشاره نمود که این مقاله برخی از مصادیق و مثال های آن ذکر شده است .

3- تفاوت عنصر مادی با سایر عناصر جرم چیست ؟
عنصر قانونی به معنای آن است که فعلی در قانون جرم انگاری شده باشد و عنصر معنوی ناظر بر وجود قصد و نیت ارتکاب جرم است ولی عنصر مادی به معنای ارتکاب رفتارهایی است که در قانون ممنوع شده اند که شرح آن در مقاله ذکر شده است .
منبع : عنصر مادی جرم چیست