یکی از موضوعات مهمی که در حقوق جزا ، در ارتباط با اعمال مجازات بر مرتکبان جرایم مورد توجه قرار می گیرد ، عناصر و ارکان جرم می باشند . به طور کلی ، عناصر جرم را می توان به سه نوع یعنی عنصر مادی ، عنصر قانونی و عنصر روانی یا معنوی تقسیم بندی کرد که وجود هر یک از عناصر ذکر شده ، برای اعمال مجازات لازم و ضروری بوده و در دادگاه ، توسط قاضی مورد استفاده و استناد قرار می گیرد .

از جمله مهم ترین این عناصر که قاضی باید با تلاش خود در دادگاه آن را احراز نماید ، عنصر مادی جرم می باشد که به طور خلاصه می توان مصادیق آن را شامل فعل ها یا ترک فعل هایی دانست که بر اساس قانون ، ممنوع و جرم تلقی شده اند . بنابراین لازم است که به این سوال پرداخته شود که عنصر مادی جرم یا رکن مادی جرم چیست و مصادیق آن در جرایم مختلف چیست ؟

به همین مناسبت ، در ادامه این مقاله به بررسی این موضوعات پرداخته می شود که عنصر مادی جرم چیست ، مصادیق عنصر مادی جرم کدامند و تفاوت عنصر مادی جرم با سایر عناصر جرم اعم از عنصر قانونی و عنصر معنوی چیست ؟

رسیدگی به جرایم و مجازات ها ، در نظام حقوقی ایران بر اساس قانون مجازات اسلامی صورت می گیرد ؛ البته با رعایت تشریفات قانونی با عنوان آیین دادرسی کیفری ؛ که ترتیبات رسیدگی به جرایم و حقوق متهمان و مواردی از این قبیل را مشخص نموده و در قانونی تحت عنوان قانون آیین دادرسی کیفری مورد توجه قرار گرفته است .

با این حال ، روند رسیدگی به جرایم و مجازات ها و نیز بسیاری از افعالی که در قانون مجازات اسلامی پیش بینی شده است ، بر اساس شرع مقدس اسلام بوده و فقه شیعه نقش مهمی در تدوین قانون مجازات اسلامی داشته است . یکی از موضوعات مهمی که هم در شرع و هم در قوانین مورد توجه قرار گرفته است ، آن است که اعمال مجازات ها در خصوص جرم ، صرفا تحت شرایطی مجاز است که عناصر جرم وجود داشته باشند و در صورت عدم وجود هر یک از این عناصر ، نمی توان فعل مرتکب را قابل مجازات دانست .

از جمله مهم ترین عناصر جرم ، عنصر مادی جرم می باشد که در کنار عنصر قانونی و نیز عنصر معنوی باید وجود آن احراز گردد . در پاسخ به این سوال که عنصر مادی جرم چیست ، باید گفت که به طور کلی عنصر مادی جرم همان رفتارهایی است که بر اساس قانون مجازات اسلامی مورد جرم انگاری قرار گرفته است . به این معنا که برای مجازات مجرمان ، حتما باید مجرم ، یک فعلی را انجام داده باشد که بر اساس قانون مجازات اسلامی ، آن فعل جرم تلقی شده است .

البته عنصر مادی جرم ، صرفا محدود به « فعل مثبت » نبوده و می تواند به صورت « ترک فعل » و یا « فعل منفی » نیز مورد توجه قرار گیرد ؛ به این معنا که گاهی خودداری از انجام کارهایی ممکن است بر اساس قانون مجازات اسلامی جرم باشد که در این صورت ، عنصر مادی جرم نیز خود را به صورت ترک فعل نشان می دهد .

احراز عنصر مادی جرم یا همان ارتکاب فعل و ترک فعل ها از این جهت مهم و ضروری است که حتما باید مرتکب ، عملی مجرمانه را در عالم واقع انجام داده باشد و به صرف اینکه شخص ، در نیات و در ذهن خود قصد انجام کاری خلاف قانون را داشته باشد ، برای اعمال مجازات بر وی کافی نیست . به عنوان مثال ، اینکه شخصی انگیزه سرقت یا دزدی داشته باشد ، به تنهایی برای مجازات وی کافی نبوده و حتما باید مشخص شود که شخص ، اقدام به ربودن مال دیگری نموده است .

البته باید به این نکته توجه داشت که گاهی بدون اینکه فعل یا ترک فعل به منصه ظهور برسد نیز ، مرتکب قابل مجازات خواهد بود . به عنوان مثال ، همانطور که در مقاله عناصر جرم تهدید بیان شد ، در جرمی مثل تهدید ، حتی اگر شخص تهدید کننده ، تهدیدات خود را نیز عملی نکند ، مستوجب مجازات می باشد ؛ چرا که صرف تهدید در قانون جرم انگاری شده است .

به همین مناسبت ، فعلیت یافتن جرم و وقوع آن در عالم واقع ، سبب می شود که رکن مادی جرم را بتوان احراز کرد که این موضوع ، باید در یک دادرسی منصفانه و توسط مقامات دادسرا و یا قاضی دادگاه کیفری صورت گیرد . به همین دلیل ، در بسیاری از موارد ، عمده تلاش وکلا در راستای اثبات نمودن یا جلوگیری از اثبات رکن مادی جرم می باشد .

در قسمت قبل به توضیح این سوال پرداختیم که مفهوم و معنای عنصر مادی جرم یا رکن مادی جرم چیست و همانطور که اشاره شد ، رکن مادی جرم خود را به صورت فعل یا ترک فعل هایی که در قانون مجازات اسلامی ممنوع شده اند ، نشان می دهد . اما سوالی که در این خصوص مطرح می شود آن است که مصادیق رکن مادی جرم چیست ؟ به عبارت دیگر ، برای مجازات مجرمان ، مصادیق عنصر مادی جرم را چگونه باید احراز کرد ؟

در پاسخ به این سوال ، باید گفت که به طور کلی ، عنصر مادی جرم می تواند به شکل فعل ( در عمده موارد ) یا ترک فعل باشد ؛ اما در هر جرمی ، قانونگذار رفتار مادی جرم را به صورت خاصی مورد پیش بینی قرار داده است . بنابراین ، مصادیق عنصر مادی جرم بسته به اینکه چه جرمی مد نظر باشد ، ممکن است تفاوت داشته باشد . به همین دلیل ، در این قسمت نمونه ها و مصادیق عنصر مادی برخی از جرایم را مورد بررسی قرار خواهیم داد :

بر اساس قانون مجازات اسلامی ، جرم سرقت یا دزدی عبارت از ربودن مال متعلق به غیر است . لذا بر اساس این ماده عنصر مادی جرم سرقت عبارت است از اینکه شخصی ، مال دیگری را بدون رضایت وی ربوده و از تصرف صاحب آن خارج نموده باشد .

بر اساس قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشا و اختلاس و کلاهبرداری نیز جرم کلاهبرداری به این صورت تعریف شده است : هر کس از راه حیله و تقلب مردم را به وجود شرکت ها یا تجارت خانه ها یا کارخانه ها و یا موسسات موهوم فریب دهد و یا آنها را به امور غیر واقعی امیدوار کند یا اسم و عنوان جعلی برای خود انتخاب کند و یا با اتکا به وسایل متقلبانه دیگر ، وجوه یا اموالی را بدست آورد ، کلاهبردار محسوب می شود .

بنابراین ، عنصر مادی جرم کلاهبرداری یکی از رفتارهایی است که در این ماده بیان شده است ؛ یا سایر مصادیقی که سبب می شود یک شخص ، فریب عملیات متقلبانه کلاهبردار را خورده و اموال خود را در اختیار وی قرار بدهد که این موضوع در عناصر جرم کلاهبرداری توضیح داده شده است .

علاوه بر این ، جرم قتل عبارت است از اینکه شخصی بدون مجوز قانونی اقدام به سلب حیات از شخص دیگر نموده باشد . لذا در جرمی همچون جرم قتل ، شخص باید دیگری را بکشد تا عنصر مادی جرم قتل عمد به وقوع بپیوندد و یا اینکه در جرم ضرب و جرح ، اعمالی را انجام دهد که از این طریق ، صدمات و آسیب هایی بر اعضای بدن و جسم دیگری وارد نموده باشد .

در جرمی مانند جرم رابطه نامشروع ، هرگاه زن و مردی که رابطه زوجیت با هم ندارند ، اعمال منافی عفتی غیر از زنا انجام دهند ، مانند اینکه مرتکب بوسیدن یا هم آغوشی شوند ، رکن مادی جرم رابطه نامشروع محقق شده است ؛ اما عنصر مادی یا رفتاری که سبب ارتکاب جرم زنا می شود ، عبارت است از دخول آلت تناسلی مرد به اندازه ختنه گاه در اندام جلو یا پشت زن .

البته عنصر مادی برخی از جرایم مانند توهین یا قذف نیز می تواند از طریق الفاظ و ادا کردن کلمات باشد ؛ به عنوان مثال بر اساس قانون مجازات اسلامی جرم توهین می تواند از طریق فحاشی یا استعمال الفاظ رکیک بوده که نسبت به شنونده ، وهن آور و خوار کننده است و عنصر مادی جرم قذف ناظر بر این است که شخصی به دیگری تهمت زنا یا لواط وارد نموده باشد .

علاوه بر اینها ، در برخی موارد ممکن است قانونگذار وظیفه یا تکلیف خاصی را بر عهده شخص قرار داده باشد که خودداری از انجام این تکلیف ، ممکن است سبب تحقق عنصر یا رکن مادی جرم شود . به عنوان نمونه ، بر اساس قانون مجازات خودداری از کمک به مصدومین و رفع مخاطرات جانی ، هرکس مشاهده کند که شخصی در معرض خطر است و بتواند با اقدام خود یا کمک گرفتن از دیگران و یا اعلام به مراجع صلاحیتدار از آن خطر جلوگیری نماید ، بدون اینکه به خودش آسیبی وارد شود و این کار را انجام ندهد ، به مجازات محکوم خواهد شد .

مطابق آنچه بیان شد ، برای تشخیص عنصر مادی جرم ، باید به قانون مجازات اسلامی مراجعه نمود ؛ چرا که فعل یا ترک فعل هایی که در قانون مجازات اسلامی تحت عنوان جرم در نظر گرفته شده است ، ممکن است با هم متفاوت بوده و مصادیق آن به صورت گفتار ، نوشتار ، فعل و یا ترک فعل باشد . اما سوال مهمی که مطرح می شود آن است که تفاوت عنصر مادی جرم با سایر عناصر جرم چیست ؟

در پاسخ به این سوال ، لازم است توضیح دهیم که علاوه بر رکن یا عنصر مادی ، هر جرمی باید مشتمل بر وجود عنصر قانونی و نیز عنصر روانی یا معنوی نیز باشد تا مرتکب را بتوان به مجازات محکوم نمود . اما در پاسخ به این سوال که تفاوت عنصر مادی جرم با سایر عناصر در چیست ، بهتر است به صورت مختصر به تعریف عنصر قانونی و عنصر معنوی یا عنصر روانی بپردازیم .

عنصر قانونی جرم عبارت است از اینکه هر رفتار مادی را نمی توان جرم محسوب کرد ؛ حتی اگر به لحاظ عرفی و یا اخلاقی ، امری مذموم و قابل نکوهش باشد . لذا تنها فعل یا ترک فعل هایی را می توان مشمول مجازات قرار داد که در قانون برای آن مجازات پیش بینی شده باشد و آن فعل یا ترک فعل ، جرم انگاری شده باشد . همین که رفتاری در قانون مجازات اسلامی به عنوان جرم ، تعریف و برای آن مجازات در نظر گرفته شد ، رکن قانونی جرم محقق می شود .

لذا تفاوت عنصر مادی جرم با عنصر قانونی جرم در آن است که عنصر قانونی ، مبتنی بر پیش بینی فعل یا ترک فعل در قانون ، به عنوان جرم بوده ؛ اما عنصر مادی به معنای این است که فعل یا ترک فعل ذکر شده در قانون ، در عالم واقع رخ داده باشد ؛ به عنوان نمونه می توان به عناصر جرم اسید پاشی اشاره نمود .

عنصر معنوی جرم نیز عبارت است از اینکه فعل مرتکب ، از روی اراده و قصد و سوء نیت مجرمانه انجام شده باشد . به عبارت دیگر ، باید میان عمل انجام شده ( عنصر مادی ) و نیز شخص مرتکب ، یک عنصر معنوی یا روانی وجود داشته باشد که ناشی از قصد و اراده برای ارتکاب آن جرم می باشد .

لذا اشخاصی که در حالت مستی اقدام به ارتکاب جرم می نمایند ، از آن رو که بعضا فاقد اراده ارتکاب جرم هستند ، قابل مجازات نخواهند بود ؛ هر چند که شرب خمر یا مست کردن مجازات خاص خود را دارد . لذا حتی اگر فعل یا ترک فعل مرتکب ، به عنوان جرم در قانون پیش بینی شده باشد ( عنصر قانونی ) و آن جرم در عالم واقع رخ داده باشد ( عنصر مادی ) ، در صورت فقدان سوء نیت یا عنصر روانی جرم نمی توان مرتکب را مجازات نمود .

برای دریافت اطلاعات بیشتر در خصوص عنصر مادی جرم چیست در کانال تلگرام حقوق کیفری عضو شوید . کارشناسان مرکز مشاوره حقوقی دینا نیز آماده اند تا با ارائه خدماتی در زمینه مشاوره حقوقی تلفنی دینا به سوالات شما عزیزان پیرامون عنصر مادی جرم چیست پاسخ دهند .