گچبری در معماریPlaster in architecture

[معصومه نادعلی]

پردیس فناوری کیش _طرح مشاوران ومتخصصان مدریت گروه فنی و مهندسی


گچ بری چیست؟

گچ بری و گچ کاری هنر بریدن، کندن و کاوییدن روی گچ است که در معماری ایران جایگاه ارزشمندی دارد.

انواع گچ کاری ساختمان را می توان در نقاط مختلف فضای داخلی به کار گرفت.
گچ کاری سقف و گچ بری دور لوستر، گچ بری

نور مخفی سقف کاذب، گچ کاری تزئینی دور شومینه ،گچ بری ستونها ،
گچ بری گلویی، گچ بری های نما رومی، گچ بری آرک

اپن برخی از رایج ترین گچ کاری ها در دکوراسیون منازل است.
ویژگی اصلی گچ برای دکوراسیون داخلی، شکل پذیری، قدرت

چسبندگی و رنگ پذیری آن است.

هنر گچبری از هنرهای زیرشاخه معماری است که در منطقه‌ها و دوره‌های زمانی مختلف،
شیوه‌ها و شکل‌های متفاوتی داشته است.
همان‌طور که از نام گچبری دیوار و سقف مشخص است، اصلی‌ترین مصالح به‌کار رفته در این هنر گچ است.


هنر گچبری هم در ایران و هم در کشورهای دیگر رایج بوده است.
مثال استفاده از آن در کشورهای دیگر کلیساهای قدیمی
است که گچبری سقف و گچبری ستون در آن به طرز چشم‌نوازی انجام شده است.
فرم‌پذیری و چسبندگی گچ دلیل استفاده از
این ماده برای تزئین ساختمان بوده است.

از گچ بری در کجا استفاده می شود؟
سقف
رایج ترین کاربرد گچ بری در سقف است که به صورت سنتی، مدرن یا پیش ساخته قابل اجرا می باشد.
گچ بری های سقف شامل گچ بری سقف سالن، آشپزخانه، اتاق ها و راهروها می باشد.

دیوار
گچ بری حاشیه ای از انواع گچ بری های دیواری محسوب می شود.
از گچ بری های دیواری علاوه بر دیوار سالن، در دیوار اتاق خواب ها و گچ بری دیوار پشت تلویزیون و شومینه نیز استفاده
می شود.

ستون
گچ بری بر روی ستون ها نیز از گذشته رایج بوده است.
انواع گچ بری بر روی ستون ها شامل گچ بری ستون گرد، گچ بری ستون مربع، گچ بری ستون آشپزخانه، گچ بری ستون وسط
سالن پذیرایی و گچ بری ستون های کنار دیوار می باشد.

مزایای گچ بری
در ساختمان های امروزی گچ بری و گچ کاری ساختمان جایگاه ویژه ای پیدا کرده است و از آن برای برجسته نشان دادن بنا و در
هم شکستن سادگی و یکنواختی فضا استفاده می شود.

گچ بری با دستان هنرمند گچ بر اجرا می شود تا اثری هنری و خلاقانه به وجود آید.

 این روش معماری برای تزئین قسمت های مختلف منزل از جمله آشپزخانه،
سالن پذیرایی و نشیمن، اتاق خواب ها و راهروها
قابل اجرا است و نمای آن را دگرگون می سازد.

گچ بری عاملی برای تقویت نقطه کانونی اتاق است،
از این رو اجرای آن در خانه هایی که سقف بلندی دارند گزینه ای ایده آل
برای تزئین سقف می باشد.

افزودن قرنیزهای گچی به سقف روشی ارزان و مقرون بصرفه برای روح بخشیدن به فضا می باشد.
استفاده از این قرنیزها درسقف راهروهای طولانی ایده ای بسیار عالی است؛
زیرا آن ها نه تنها مسیر راهرو را کوتاه تر نشان می دهند، بلکه فضا را
خوشایندتر نیز می کنند.

انواع سبک های گچبری
گچ بری انواع مختلفی داشته و بر اساس نحوه انجام آن به دسته بندی های زیر تقسیم می شود:

گچ بری لکه یا کلوخی
از این نوع گچ کاری در کاخ های دوره ناصری استفاده می شده است.
نمونه این سبک گچکاری را می توان در کاخ بادگیر تهران و کاخ الماس مشاهده نمود.
گچ بری لکه از قرن سیزدهم وارد ایران شد.
این سبک دارای برجستگی های زیاد و بیش از حدی می باشد و کمتر مورد
استفاده قرار می گرفته است.

گچ بری معرق
محراب مسجد میدان ساوه و مشهد اردهال کاشان نمونه ای از گچ بری های سبک معرق را نشان می دهند.
این نوع سبک مانند کاشی کاری معرق می باشد. در ابتدا ملات گچ رنگی را قبل از آن که سفت شود،
به اشکال دلخواه برش می دهند.

سپس قطعات بریده شده را در کنار یکدیگر قرار می دهند و ملات گچ را در پشت آن می ریزند تا زمینه کار کاملا یکنواخت گردد.
در انتهای کار تکه بدست آمده را با استفاده از دوغاب به محل مورد نظر می چسبانند.


گچ بری برهشته
نمونه های این نوع گچ بری را می توان در دوران رازی و آذری مشاهده نمود.
از مهم ترین آثار ساخته شده با سبک برهشته یا هشته می توان بنای دوازده امام یزد یا محراب الجایتو مسجد جامع اصفهان را نام برد که دارای گچ بری های نفیسی می باشند.

سابقه این نوع گچ بری به پیش از اسلام برمی گردد.
برجستگی های سبک برهشته همانطور که از نام آن پیداست، نسبت به زمینه کار زیاد است و به گونه ای است که گچ بری ها بیرون آمده می باشند.

گچ بری تخمه کن
متریال مهم و اصلی در این نوع گچ بری، گچ نرم و سفید رنگ می باشد.
در ابتدا باید گچ را غربال کرد تا به درجه از نرمی برسد، سپس آن را با آب مخلوط و خمیری یکنواخت و نرم را تهیه نمود.
این مواد به منظور استفاده در گچ بری تخته کن یا تخته بری مناسب می باشد که آن را بر روی دیوار می مالند
تا صاف و یکدست شود.

گچ بری لایه ای
در گچ بری لایه ای، لایه گچ کشته را در محلی که قبلا با گچ زیرسازی شده، می کشند و سپس لایه های بعد را به همین روش
بر روی آن می کشند.
گچ بری لایه ای نوعی گچ بری تراش محسوب می شود و معمولا برای گچ بری های رنگی که می خواهند به صورت چند رنگ
مختلف کار کنند، استفاده می شود.
[list=1]
[*]گچ بری توپر و توخالی

[*]گچ بری زبره

[*]گچ بری کشته بری

[*]گچ بری پته

[*]گچ بری با نقش برجسته
[/list]

تاریخچه گچبری
سابقه‌ی استفاده از گچ و این که از چه زمانی به صورت یکی از عناصر کاربردی معماری در آمده کاملا روشن نیست،
بر اساس یافته‌های باستان‌شناسی، قدیمی‌ترین آثار به دست آمده از گچ مربوط به دوران ایلامی است
که از هفت تپه خوزستان به دست آمده است.

در دوران هخامنشی از گچ برای پوشش ستون‌های چوبی :
(تالار معروف به خزانه داریوش در تخت جمشید) استفاده شده است همچنین از کاخ شوش متعلق به دوران هخامنشی
قطعه‌ای از گچبری گل‌های لاله به دست آمده است.

بر اساس یافته‌های باستان‌شناسان شوروی در کاخ‌های نسا و کاوش‌های پرفسور تسفلد در کوه خواجه، در روزگار اشکانیان از

گچ هم برای پوشش دیوارهای خشتی استفاده شده که روی قسمت‌های گچ‌کاری شده را معمولا با نقوش و تصاویر انسانی و
حیوانی نقاشی و رنگ‌آمیزی کرده‌اند و هم به صورت کنده‌کاری کار شده است که نمونه‌ی به دست آمده از کوه خواجه مربوط به
سده نخستین میلادی با یک طرح ساده هندسی (صلیب شکسته و خطوط مستقیم و دوایر متداخل که به شکل زیبایی در هم

ادغام شده و تکرار گردیده) ساخته شده است.



از دوران ساسانی آثار گچبری بسیاری به دست آمده که زینت‌
بخش قصرهای مختلف مانند مدائن (تیسفون)، ورامین، نیشابور،
کیش و دامغان بوده‌اند و هم اکنون زینت‌بخش موزه‌های مختلف دنیا می‌‌باشند.
مهم‌ترین عامل تزئینی ابنیه در دوران ساسانی را گچ تشکیل می‌دهد
که شاید بتوان تزئینات گچبری این دوران را جایگزینی برای
تزئینات حجاری دوران هخامنشی دانست در این دوران دژ معروف قلعه دختر را با سنگ‌های بزرگ و طبیعی کوه و ملاط گچ
ساخته شده بودند. تزئین کاخ‌ها با طرح‌های مختلف گچبری انجام گرفته بود.
تالار پذیرایی پیشاپور با ۶۴ طاقچه با تزئینات گچبری تزئین شده بود.
سقف‌های ایوان‌های آن را با گچ‌بری‌های نقوش برجسته اژدها و گل و برگ تزئین نموده و سطح جانبی ایوان‌ها
را با گچبری‌های ستون نما که روی آن‌ها را با رنگ‌های قرمز و حاشیه‌ی سیاه و نوارهای آبی رنگ نقاشی شده بود،
پوشانیده بودند.

هنر گچ‌بری دوره معاصر :
هنر تزئین بناها در قسمتهای بیرونی نما از انواع گلچینی های آجری و گلچینی های معقلی با نقوش بسیار دلنواز پدیده های نو
در بناهای ایرانی، بخصوص مسکونی به وجود آمد.
در این دوره از هنر گچ‌بری جهت تزئین نماسازی های خارجی خصوصاً در سر درب منازل مسکونی از نقوش مختلف چون ملائکه،
خط و شعر در پیش ایوانها، همچنین به کارگیری انواع نقوش گل و گیاه در حرکاتی بسیار قرینه به شکل منفرد و یا بصورت
گسترده زیبایی خاص به نمای خارجی بناها داده می شد.
از قسمتهای داخلی پدیده های بسیار ارزشمند گچ‌بری به پیش بخاری سازی نفیس و پر هنر به نام لندنی سازی.
همچنین در گلویی سازی ها از چهار گوشه سقف و در ناحیه میانی سقف
ترنج های خرد و کلان با نقوش برجسته گل و گیاه موزون زیبایی دلنشین و روح نوازی به نمای داخلی
بناهای مسکونی داده می شد؛ که گاه برخی از آنها تا امروز به یادگار مانده است.
به کار بردن تزئینات گچی در تزیین دیوارها، روش معمول در شهر های ایران و عراق بوده است.
اولین مردمی که در ایران به این کار دست زدند هخامنشیان و سپس ساسانیان بودند و اعراب در جریان فتوحات خویش،
این هنر را از آنها فرا گرفتند.
هنرمندان دوره اموی به طور وسیعی کاخ ها را با گچبری منقوش برجسته تزئین می نمودند.
نمونه ها
نمونه بسیاری از این گچبری ها در کاخ های «خربة المفجر»، «الحیر الغربی» و «المنیه» به کار برده شده است که گچبری های

کاخ المنیه به واسطه در بر داشتن عناصر آدمی و حیوانی در کنار تزئینات هندسی و گیاهی، اهمیت بیشتری دارد.

روش تزیینات گچی روی دیوارها، پس از به کار گیری خشت در بناها گسترش پیدا کرد
و این روش در کاخ های شهر سامرا رواج یافت.
پایین دیوارها با ازاره گچی به ارتفاع حدود ۱۰۰ سانتی متر پوشانده می شد.
این گونه تزیینات در دو قصر جوسق و بلکوارابه کار رفته است.
مجموعه تزیینات کاخ های سامرا در مرحله اول طبیعی هستند اما در دوره بعد
عناصر تزیینی از طبیعت فاصله می گیرند.
در سومین مرحله، زمینه تزیینات عمق چشمگیری می یابد که
بهترین نمونه های آن در کاخ بلکوارا به چشم می خورد.
در این دوره، ابتکار پوشش سطح آن چنان کامل گردید که تقریبا تمام زمینه را می پوشاند
و این امر که برای نخستین بار در هنراسلامی رواج یافت، اوج ترقی روش های تزیینی
به شمار می رود و پس از آن در دنیای اسلام منتشر شد و از مهم ترین ارکان هنر اسلامی گردید.

گچ بری:
روش تزیینات گچی روی دیوارها از طریق حکومت طولونی از عراق به مصر انتقال یافت
و نمونه هایی از آن در جامع طولون روی
سطح داخلی و اطراف طاق ها و دور پنجره ها به کار برده شد.

هنرمندان دوره فاطمی، همچنان تحت تأثیر تزیینات هنر ساسانی (هنر رایج در دوره عباسی) بودند.
تزیینات نقاشی گچی موجود در رواق قبله جامع الازهر از عناصر گیاهی
که از روش تزیینات طولونی و عباسی اقتباس گردیده،
تشکیل یافته است ولی اختلاف در طریقه استفاده از آنهاست.
همچنین نمونه های زیبایی از خط کوفی مشجر در کتیبه موجود زیر سقف یافت می شود.
در دوره فاطمی اهمیت تزیینات خطی افزایش یافت و به کار گیری خط کوفی مشجر روی زمینه های برگدار اشکال گیاهی

انتشار یافت.

در دوره ایلخانی، هنر گچبری به سرحد کمال مطلوب رسید.
[font=Tahoma, Arial, sans-serif]به وجود آمدن محراب های گسترده با انواع خطوط به ویژه گونه های مختلف کوفی،
[/font]
به کار گیری انواع گره هندسی با نقوش اسلیمی طوماری و اسلیمی ماری در لا به لای کتیبه و

اسپرهای خط با گل و برگ های پهن و نیز گودی و برجستگی نقوش،

موجب تحولی عظیم و خلق شاهکارهای عظیم گچ بری در این دوران شد.

[list]
[*]

[*]
[/list]

[font=Tahoma, Arial, sans-serif]سایت پردیس فناوری کیش[/font]

[gachbori98]

ارائه خدمات انواع گچبری توسط تیم حرفه ای هنر ایرانی:
https://honare-irani.com