عوامل ایجاد کننده زمین لرزه چیست؟

[مهسا زیدابادی نژاد]

قسمت اعظم زمینه لرزه‌ها منشا تکتونیکی دارند. زمین لرزه‌های تکتونیکی بر اثر ذخیره شدن بیش از حد انرژی در بخشی از پوسته ایجاد می‌شوند. افزایش بیش از حد تنش خم شدن و تغییر شکل پوسته ، تمرکز تنشهای برجا در توده سنگ ، کشش و بالاخره زمین لرزه را باعث می‌شود. زمین لرزه‌های بزرگ معمولا بر اثر گسیختگیهای سطحی یا نزدیک به سطح زمین ، که در ارتباط با یک یا چند گسل هستند، ایجاد می‌شوند. البته از این میان اغلب یک گسل است که عامل اصلی زمین لرزه بوده و «گسل عامل» نامیده می‌شود.

[font=tahoma]نظریه بازگشت کشسان در ارتباط با تولید زمین لرزه[/font]

منبع انرژی زمین لرزه‌های تکتونیکی انرژی پتانسیلی است که بر اثر افزایش تدریجی و طولانی مدت تنجش در سنگهای پوسته ذخیره می‌شود. زمانی که تنش کشسان فراتر از تحمل سنگ بشود یک شکستگی ایجاد می‌شود و به دنبال آن سنگ تغییر شکل یافته ، برای رسیدن به تعادل به جای اول باز می‌گردد و این عامل ایجاد زمین لرزه است. در اعماق بیش از 5 کیلومتر فشار لیتواستاتیک تقریبا برابر مقاومت توده سنگ در آن فشار ، و دما معادل 500 درجه سانتیگراد است. در چنین شرایطی تغییر شکل سنگ تحت تنش به صورت «گسیختگی ترد» که انرژی زیادی را آزاد می‌کند، نبوده و در عوض به صورت «تسلیم خمیرسان» است.

علت زمین لرزه‌هایی که از کانون عمیقی برخوردارند به خوبی شناخته نمی‌شوند. عامل دیگر ایجاد زمین لرزه فعالیتهای آتشفشانی است. آتشفشانهای عالم معمولا در مجاورت لبه ورقه‌ها قرار گرفته‌اند. معمولا یک فاصله 200 کیلومتری ، یا بیشتر ، بین کمربند آتشفشانی فعال و فعالیتهای تکتونیکی مهم وجود دارد. اغلب زمین لرزه‌های بزرگ ، با فعالیتهای آتشفشانی مشخص همراه نیستند. از دیگر عوامل طبیعی که زمین لرزه‌های کوچکی را می‌سازند و در نواحی محدودی احساس می‌شوند، ریزش سقف غارها و معادن ، گسیختگیهای بزرگ دامنه‌ای ، بهمنها یا برخورد شهاب سنگها به زمین است.

دسته دیگری از لرزشها که به زمین لرزه‌های القایی موسوم‌اند. معمولا از فعالیتهای بشری ناشی می‌شوند. پر نمودن مخازن چاه و ایجاد دریاچه‌هایی با عمق 100 متر یا بیشتر تغییراتی را در وضعیت تنش پوسته زمین ایجاد می‌نماید که ممکن است در یک محدوده وسیع از مقدار قابل توجهی برخوردار باشد، به نحوی که بتواند زمین لرزه‌هایی را ، مخصوصا در جاهایی که گسلی در نزدیک یا محدوده مخزن وجود دارد، ایجاد نماید. در مواردی نیز استخراج سیالات یا تزریق آنها به داخل چاههای عمیق ، زمین لرزه‌هایی را باعث شده است. انفجارات اتمی زیرزمینی لرزشهای مشخص و قابل ثبتی را بوحود می‌آورند.

[font=tahoma]کانون و مرکز زمین لرزه[/font]

موقعیت یک زمین لرزه توسط کانون که مصرف منشا زمین لرزه در داخل زمین است و «مرکز» که تصویر کانون در سطح زمین است، مشخص می‌شود. بسته به شرایط زمین شناسی مرکز ممکن است محل بیشترین تاثیر یک زمین لرزه باشد یا اینکه در مواردی چنین نباشد.