باغ فین کاشان

[amirali1387@]

شهر کاشان در حاشیه کویر در فاصله ۲۲۰ کیلومتری جنوب شهر تهران و ۸۶ کیلومتری جنوب شهر قم واقع است. مختصات جغرافیایی آن ۵۱ درجه و ۲۷ دقیقه طول شرقی و ۳۳ درجه و ۵۹ دقیقه عرض شمالی است و ارتفاع آن از سطح دریای آزاد بین ۹۴۰ تا ۱۱۳۰ متر می‌باشد.
ناحیه فین یکی از تفرجگاه‌های اطراف کاشان است و می‌توان نسبت ناحیه فین به کاشان را مانند منطقه تجریش به تهران دانست. ناحیه‌ای که باغ فین در آن قرار گرفته‌است, به نام فین کوچک معروف بوده و موقعیت آن در جنوب غربی شهر کاشان می‌باشد. باغ تاریخی فین در منتهاالیه جنوب شرقی جاده فین (خیابان امیرکبیر) در شهر کاشان و در مجاورت مظهر چشمه تاریخی سلیمان قرار گرفته‌است. در گذشته در ناحیه فین منظومه‌ای از باغ‌ها وجود داشته که باغ فین با اهمیت‌ترین و در حقیقت نگین آن منظومه بوده‌است.
ناحیه فین
«فین قصبهای است در بخش مرکزی شهرستان کاشان که دارای دو قسمت جداگانه فین بزرگ و فین کوچک است، و بعضی آن را فینین نامند. فین در شش هزار گزی باختر کاشان قرار گرفته است و به واسطه کثرت اشجار و آب و هوای خوب یکی از تفرجگاههای اطراف کاشان است، آب آن از چشمه معروف سلیمانیه و سفیدآب تأمین میشود و . . . (لغتنامه دهخدا). طبق نوشته دونالد ویلبر در کتاب باغهای ایرانی و کوشکهای آن: «وقتی مسافر به شهر تاریخی کاشان نزدیک میگردد میتواند در سمت راست جاده، باغ فین را با سروهای زیبایش مشاهده کند، با بازدید از این نقطه میتوان گفت که مهمترین نقطه این شهر را دیده است.»
قدیمیترین منبعی که در مورد تاریخ فین و آبهای آن اشاراتی دارد، کتاب تاریخ قم (تألیف سال ۳۷۸ هجری قمری) است که البته مانند بسیاری از مناطق دیگر پایهگذاری آن را با شخصیتهای اساطیری آمیخته چنین مینویسد: «فین آن را بشتاسب بنا کرد و در آن وقت که با ارجاسف ملک ترک کارزار کرد و کاریزهای آن دیه را با اشارت ملک جم بیرون آورده و بسیار آبند»
فین کوچک که باغ فین نیز در آن واقع است، دارای ۱۷ محله میباشد، این محلات عبارتند از: محله سرپایین، محله پشت باغ، محله مصلی، محله ملتی، محله رودخانه، محله باغکهنه، محله سازمان آب، محله ملاقطب، محله انار، محله توتستان، محله زیارت، محله شاهزاده ابراهیم، محله گذر، محله پنجروزه، محله حیدری، محله تنبیلی، زبان مردم فین فارسی است، ولی زبان محلی که ریشههای فرس قدیم دارد در این قسمت رایج است. مذهب مردم فین شیعه اثنی عشری است.
تاریخچه باغ فین کاشان
به نظر میرسد در دوران بارانی بین آخرین دورههای یخچالی دوران چهارم Plistocem در نجد ایران دریاچه پهناوری گسترده بوده است. این دریا با شروع عهد خشکسالی به تدریج خشک شده و اکنون در محل آن کویر بزرگ مرکزی برجاست. در اواخر هزاره ششم در سرزمین حاصلخیز رسوبی در جوار کوهستان و حاشیه کویر مرکزی اولین استقرارها در ناحیه سیلک شناسایی شده است. یکی از مهمترین عوامل این امر که موجب استقرار طولانی در این ناحیه گردیده را میتوان وجود چشمه فین در ۲ کیلومتری این ناحیه ذکر کرد. در واقع مهمترین عامل شکلگیری تمدنها از
قدیمیترین دورانها در این ناحیه، وجود آب سرشار و دائمی در سرچشمه فین است، که باعث جذب انسان به این منطقه شده و در شکلگیری و پیشرفت تمدن در این ناحیه نقش اساسی ایفا نموده است.
از دوران هخامنشی این ناحیه مطلب خاصی نمیدانیم، تنها در روستای مرق مجموعهای از سکههای داریوش سوم به همراه تعدادی سکههای سلوکی یافت شده است.
وجود آتشکده نیاسر بجای مانده از زمان ساسانیان در حومه کاشان نشان از آبادانی و معمور بودن ناحیه در آن دوران دارد، به حدی که طبق گزارشهای اعثمکوفی در جنگ نهاوند، دلاوری از ناحیه کاشان (آذرگرد) با بیش از بیست هزار سوار در این نبرد شرکت داشته که رویاروی لشکر اعراب ایستاده اند. و دست آخر اینکه حمدا. . . مستوفی در نزهته القلوب بنای شهر کاشان را در دوره اسلامیبه زبیده خاتون همسر هارون الرشید نسبت داده است .
 
سابقه تاریخ باغ فین
باغ کهنه
وجود باغ فین به دوران آلبویه منسوب است که از این دوران شواهدی در دست نیست و اثبات این مطلب نیاز به تحقیقات و کاوشهای باستانشناسی دارد. بعد از این دوران نیز وجود باغ فین را به دوران ایلخانی منسوب کردهاند، یاقوتحموی (قرن هشتم) نیز از گشت و گزار مردم کاشان در اطراف باغات فین یاد کرده است.
در دوران آغازین حکومت شاهاسماعیل صفوی (۹۰۹ هجری قمری) مردم کاشان که از رسمیشدن مذهب شیعه به شوق آمده بودند، مشتاقانه در انتظار دیدار شاه محبوب خود به آذینبندی کوچه و خیابان شهر پرداختند. شاهاسماعیل به کاشان آمد، در باغ فین جلوس کرد، و در سرچشمه فین بار عام داد. همه اقشار مردم ـ در این جشن و سرور شرکت کردند و پس از مراسم تشریفات به طعام دعوت شدند. شاه از آن همه احساسات و پذیراییهای بسیار شادمان شد و در پایان دستور برپایی جشن خلعت داد. (شاهاسماعیل دو بار باغ فین آمد و در آنجا جشن و سرور برپا کرده است.).
۲- باغ فین
۱- در اواخر دوران شاهطهماسب زلزله مهیبی در شهر کاشان روی داد. کانون آن در منطقه فین بوده و در آنجا آسیب فراوانی به بناها وارد کرده است. پس از شاهطهماسب تا به حکومت رسیدن شاهعباس اول دو تن از خاندان صفوی به حکومت رسیدند. (شاهَاسماعیل دوم، و محمد خدابنده پدر شاهعباس) در تمامیاین دوران حکومت مرکزی ضعیف بوده و چندین سال حکومت کاشان در دست ترکمنان افتاده است که در آن دوران خرابیهای بسیاری به بار آوردهاند.
۲- در عهد شاهعباس پس از رفع فتنه ترکمنها، شاه صفوی اوامری جهت عمران و آبادانی کاشان و تدارک وسایل توسعه و ترقی صنایع محلی و بهبود اوضاع عمومیآنجا صادر کرد و آقا خضرنهاوندی حاکم کاشان مأمور اجرای آن شد. حسن نراقی در کتاب آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز آورده است:
«شاه عباس چون بنای سالخورده و ویران گشته فین را خور همسری با چشمه سلیمانیه و همت والای خود نمیدید، از این رو طرح کاخ جدیدی بدینگونه پی افکنده شد. مظهر آب روان چشمه را قریب۵۰۰ متر بالاتر از باغ قدیم یعنی در مکان چشمه کنونی قرار داد و باغشاه جدید را در محدوده زمینهای نوگیر به ابعاد ۱۵۷ متر طول شرقی و غربی در ۱۴۲ متر عرض شمالی و جنوبی حصار بندی کرد و در چهارگوشه آن برجهای گرد و مرتفعی بنا کرد و. . .»
شاهعباس برای رفع خطر سیل در حدود یک
کیلومتری جنوب باغ سدی مستحکم با سنگ و ساروج ساخت که هنوز هم پا برجاست.
خضرنهاوندی سالها در کاشان حکومت کرد و در طی این دوران بر قدرت خود افزود، تا جایی که قدرتش به حدی رسید که شاه عباس از نفوذ او احساس خطر کرد.
در سال ۱۰۱۶ هجری قمری به هنگام حضور شاه عباس (احتمالاً در باغ فین) کلهپزی با کارد به او حمله کرد و وی را از پای در آورد از آنجایی که برادر وی ملاعبدالباقی نهاوندی صاحب کتاب «مآثر رحیمی» پس از قتل برادر به هندوستان فرار کرده و بر طبق نوشتههای او، این نتیجه دور از ذهن نیست که این قتل، قتلی سیاسی بوده و به فرمان شاه اجرا شده است. در اینباره حتی اسکندربیگ منشی نیز سکوت کرده است و مطلبی در کتاب عالم آرای عباسی ننوشته است.
شاه صفی پس از مرگ شاه عباس به حکومت رسید. او نیز مانند پدر خود برای عمران و آبادی این باغ کوشید و طبقه فوقانی بنای شترگلوی صفوی با چوب و آهن در زمان او ساخته شد (سال ۱۰۵۰ هجری قمری) تا وی بتواند مناظر اطراف را از بلندترین نقطه مشاهده کند. شاهصفی نیز چندین بار به کاشان و باغ فین آمده است و در آخرین سفر خود در عمارت دولتخانه که از ابنیه دوران شاهعباس است بر اثر افراط در خوردن شراب از پای درآمد و فرزندش عباس دوم در سن ۱۰ سالگی در آنجا تاجگذاری کرد.
لکهارت مینویسد: «شاه سلیمان و شاه سلطانحسین نیز حین عبور از کاشان مدتی در عمارتهای دولتخانه و باغ فین با تشریفات توقف و کامرانی مینمودهاند.»
پس از شاه سلطان حسین و حمله افغانها کاشان مورد بی مهری واقع شد و بسیاری از عمارتهای آن رو به ویرانی گذاشتند.
در سال ۱۱۷۵ هجری قمری هنگامیکه شهریار زند در آذربایجان بود زکیخان در اصفهان علم طغیان و سرکشی بر افراشته کاظمخان بختیاری را با گروهی به حکومت کاشان فرستاد، عبدالرزاق که از طرف کریمخان وکیلالرعایای آن شهر بود از مشاهده بیدادگریها به خشم آمده و نیمه شبی بر آنها تاخت و کاظمخان را دستگیر نمود. زکیخان پس از این حادثه گروه دیگری را به سرکردگی
علیمحمدخان به کاشان فرستاد. آنها در عمارت دولتخانه پناه گرفتند، منتهی عبدالرزاقخان آنجا را تصرف کرد و علیمحمدخان به باغ که برج و باروهای مستحکمیداشت پناه برد. کریمخان که عازم بازگشت به اصفهان بود دستهای را روانه کاشان نمود آنها نیز بی درنگ به باغشاه حمله بردند و از آنها شکست خوردند. علی محمدخان که از رسیدن کریمخان بیمناک شده بود سرهای کشتهها را جدا کرد و به اصفهان گریخت.
در دوران حکومت عبدالرزاقخان زلزله شدیدی در کاشان به وقع پیوست که خانه های آن شهر را ویران کرد. پس از این جریان، وی با فرمان کریمخان شروع به تعمیرات در کاشان و باغ فین نمود و عمارت جدیدی نیز به ابنیه این باغ افزود که به خلوت کریمخانی موسوم است.
در عهد کریمخان شه ملک قباد با سعی سلیم حاکم پاک نهادتعمیر چو یافت باغ فین آذر گفت آباد شده عمارت فین آبادابیات بلا قطعه شعری است که آذر بیگدلی سروده است و بیت آخر آن به حروف ابجد سال ۱۱۷۶ هجری قمری را نشان میدهد.
پس از کریمخان نسیم امیدی که به سوی باغ وزیده بود برای مدتی از حرکت باز ایستاد. اما با به قدرت رسیدن فتحعلیشاه و نظر توجهی که این پادشاه به آنجا کرد، باغ دوباره اهمیت خود را باز یافت.
فتحعلیشاه بر اثر دلبستگیهایی که به صفای باغ و زیباییهای چشمه فین داشت به حاجی حسینخان صدراعظم اصفهانی سرپرست حوزه حکمرانی کاشان دستور داد تا همزمان با ساختن مدرسه سلطانی خرابیهای باغ را مرمت نموده آنجا را زیب و آرایشی شاهانه بدهند. در مدتی که این مکان در حال تعمیرات و نوسازی بود خود شخصاً برای سرکشی و تفرج در باغ حاضر میشد تا در سال ۱۲۲۶ هجری قمری کار ساخت آن به پایان رسید.
افزودههای دوران فتحعلیشاه به باغ فین عبارتند از:
– نقاشیهایی که در شترگلوی صفوی به بنا افزوده شده است، که عبارت بودند از تصویر دربار رسمی فتحعلیشاه
۲- تصویر دیگری در همین بنا در حال شکار
۳- ساخت حمام بزرگ و یا حمام سلطنتی
۴- ساخت شتر گلوی قاجار (فتحعلیشاهی) در سمت جنوب غربی باغ.
۵- ایجاد خلوت نظام الدوله (حرمسرا) توسط دامادش علی محمد خان نظام الدوله.
فتحعلیشاه در سالهای ۱۲۲۴،۱۲۲۵،۱۲۲۶ و ۱۲۳۴ هجری قمری در باغ فین اقامت کرد. آخرین دیدارش از باغ در سال ۱۲۴۹ هجری قمری هنگام عزیمت به سوی اصفهان انجام گرفت.
در سال ۱۲۵۶ هجری قمری محمدشاه در راه مسافرت به اصفهان مدت دو هفته در باغ فین اقامت کرد و دستورهای مؤکدی برای مرمت و نگهداری آن صادر نمود. در سال ۱۲۵۸ نیز وی مدتی در باغشاه اقامت داشته است. در دوران مقارن سلطنت وی عمارت شاهنشین و حوض جوش مقابلش ساخته شده است.
در ماه ذیقعده ۱۲۶۷ هجری قمری هنگام بازگشت ناصرالدینشاه از اصفهان به پایتخت وی به اتفاق میرزا تقیخانامیرکبیر یک هفته در این باغ به سر برد. امیرکبیر در آنجا به شاه اصرار کرد که میرزا علیخان پیشخدمت خاصه شاه را که محرم اسرار او بود از درگاه سلطنتی اخراج و به گروس تبعید کند و ناصرالدین شاه با تمام ناگواری به این خواسته امیر تن داد و این گواه بر قدرت امیر در آن زمان بود. اما این قدرت دیری نپایید، چند ماهی از این واقعه نگذشته بود که در سال ۱۲۶۸ هجری قمری امیرکبیر به کاشان تبعید شد، و پس از چهل روز در ۱۸ ربیع الاول ۱۲۶۸ هجری قمری بر اثر سعایت بدخواهان در حمام کوچک باغ (حمام صفوی) به قتل رسید و باغ فین را در ماتم و اندوهی ابدی فرو برد. . ..
در دوران محمدعلیشاه (دوران مشروطه خواهی) نایبحسینکاشی و پسرانش در حدود ۱۴ سال در اطراف کاشان و حتی در نواحی یزد بنای یاغیگری گذاشتند و در این دوران آسیب فراوانی به باغ و اشیاء و درختان آن وارد کردند. پس از این مدت سرانجام دولت مرکزی توانست که این شورش را کنترل کند و نایبحسین و پسرش ماشاءا . . . خان دستگیر شدند؛ دیوان حربی در مورخه ۵ سنبله ۱۲۹۸ خورشیدی مطابق با ۱۳۳۷ هجری قمری در باغ تشکیل شد و حکم اعدام یاغیان را صادر کرد پس از آن به مرور باغ مورد توجه قرار گرفت و برخی از خرابیها مرمت گردید، تا اینکه سرانجام در تاریخ ۱۵ آذر ۱۳۱۴ خورشیدی به شماره ۲۳۸ در فهرست آثار ملی ثبت گردید.
 
وضع کنونی باغشاه
پس از تاسیس وزارت فرهنگ و انتقال اداره کل باستان شناسی بدان وزارتخانه ، اداره فرهنگ و هنر شهرستان کاشان هم در محل باغشاه فین دایر گردید . از این رو کارهای مربوط به آثار و ابنیه تاریخی با مراقبت جدی و سرپرستی دقیق تری به جریان افتاد ، به خصوص اقدامات مؤثر و سودمندی جهت تجدید رونق و شکوه دیرین باغشاه و تزیینات آن به عمل آمده است .
در سال ۱۳۴۴ بر اثر بازدیدهای متوالی مقامات عالی رتبه باستان شناسی ار ابنیه تاریخی کاشان ، اعتبارات کافی جهت تکمیل نمودن کارهای جاری و ناتمام باغشاه و سایر اماکن اختصاص داده شد . مهمترین کاری هم که در این ایام انجام پذیرفته ساختمان جبهه سرتاسری ضلع شرقی و دو جناح سر در باغشاه می باشد که با متطور داشتن نقشه قدیم آن تجدید بنا شده است . همچنین مرمتهای ضروری قسمتهای دیگر از ابنیه و حوض و جدول و فواره ها و خیابان بندی و دو حمام بزرگ و کوچک اختصاصی باغشاه طبق طرح های اولیه آن به خوبی پیشرفت نموده است .
معرفی و شکل گیری باغشاه فین
باغشاه فین مجموعه‌ای شکل یافته در ادوار تاریخی است، چه آنگاه که شکل‌گیری‌اش را به دوران آل بویه نسبت می دهند و توسعه‌اش را مرهون عهد ایلخانان می دانند و چه آنگاه که گفته‌هایی مبنی بر احتمال وجودش پیش از اسلام را به میان می‌آورند، هرچند که این گفته ها چندان روشن و دقیق نیز نباشند. آیا بهرحال از ابتدای دوره صفویه به همان نسبت که ثبات سیاسی بیشتر گردید، تاریخ باغ فین هم انسجام بیشتری یافت. این دوره، ابتدای قرن دهم هجری قمری (۹۰۹ ه . ق) و مقارن سلطنت شاه‌اسماعیل صفوی است.
پس از طی دوره بیست و چهار ساله حکومت شاه‌اسماعیل و در آخرین سالهای حکومت شاه طهماسب (۹۸۴- ۹۳۱ ه . ق) در سال ۹۸۲ ه . ق زلزله سختی در کاشان حادث گردید که علاوه بر قریه فین، باغ را نیز به کلی ویران کرد. این ویرانه حاصل از زلزله و نیز ناآرامیهای اطراف کاشان به دوران اتباع محمدخان و دلیجان بیک ترکمان ادامه یافت تا اینکه شاه عباس اول در صدد تعمیر و
مرمت باغ برآمد. حسن نراقی در آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز آورده است (شاه عباس که در نشیب و فراز کوه و کاخهای شاهانه برافراشته و سرتاسر کشور خویش را با کاشانه های بی‌شماری آراسته بود، چون بناهای سالخورده و ویران گشته باغ شاه کهنه فین را در خور همسری با چشمه دل افروز سلیمانیه و شایسته همت والای خود نمی دید. از این رو به فرمان وی طرح باغ و کاخ جدید بدین گونه پی افکنده شد. مظهر آب آن چشمه را قریب پانصد متر بالاتر از باغشاه قدیم یعنی در مکان کنونی قرار داد و باغشاه جدید را در محدوده زمینهای نورگیر به ابعاد ۱۵۷ متر طول
 
شرقی و غربی و ۱۴۲ متر عرض شمالی و جنوبی حصاربندی و در چهار گوشه آن برجهای گرد و مرتفعی بنا کردند؛ و در مساحت وسیع میان هر دو باغ قدیم و جدید هم خیابان و میدان پهناوری جهت چوگان بازی و قپق‌اندازی و انواع مسابقه و بازیها تسطیح و آماده نمودند و در خارج حد غربی باغ نیز به جهت رفع مخاطره سیلاب دره های کوه دندانه از محوطه این باغ و بناهای آن سدی معتبر
و مستحکم با سنگ و ساروج ساخته شده که بقایای آن پس از گذشت چهار صدسال اکنون هم از نفوذ سیلاب به قریه فین و باغشاه کاملاً جلوگیری می‌کند و به نام سد شاه عباسی معروف است.) بنابراین هر چند کم و بیش نوشته هایی از سده‌های قبل از قرن دهم هجری باغ فین وجود دارد ـ همچون کتاب محاسن اصفهان نوشته مافرخی و معجم البدان یاقوت حموی ـ با توجه به زمین لرزه سال ۹۸۲ هجری قمری احتمالاً به باغ کهنه مربوط خواهند بود که از زمان شاه عباس چنانکه پیشتر اشاره شد باغشاه نو جایگزین آن گردید.
پیش از هر چیز باید بدانیم باغشاه در مکان جدید اگر چه به فرمان سلطان صفوی شکل می گیرد اما با توجه به موقعیت منطقه و نظر به اینکه مردمان کاشان چنانکه یاقوت حموی نیز اشاره می‌کند که روزهایی از هفته را در باغهای فین ایام می گذراندند و هوای گرم تابستانهای کاشان و فین نیز نیازهای تفرجهای تابستانی را گوشزد می نمایند، در منطقه‌ای در نزدیکی مظهر چشمه سلیمان و در بالا دست مزارع و مساکن روستائیان که مجموعه باغهای فین در آن گسترده شده بودند شکل گرفته است. خواه به گاه شکل‌گیری باغشاه ، این مجموعه خود منظومه‌ای موجود بوده و یا اینکه فرمان شاه‌عباس در فین همچون بدیل خود که در اصفهان سر منشاء طرح‌های شهرسازانه شد در منطقه فین نیز دستمایه‌ای برای شکل‌گیری منظومه باغهای فین گردیده باشد.
دیمی‌تر ساخته شده تا هم در بهترین نقطه مجموعه گفته شده قرار گیرد و هم توانسته باشد درختانی از باغهای کهن تر را تا سر برافراشتن سروهایش به عاریت گیرد. با وجود قریب وسیع باغهای پیرامون باغشاه هنوز هم که از فراز برجهای حدود باغ و یا از بام رفیع کوشک صفوی نظری به پیرامونش بیفکنیم، تک درختهای عظیم الجثه سرو را در اطرافش توانیم یافت که آثاری بجای مانده از باغهای قدیمی منطقه فین اند. که یا در پیرامون باغشاه با طرحی و برنامه‌ای نانوشته شکل گرفته‌اند و یا اینکه باغشاه که شکل‌گیریش در مکان جدید مرهون فرمانی ملوکانه بوده در میانه این منظومه و مجموعه طرحریزی شده است.
باغشاه فین از تبار باغ قلعه‌های ایرانی است که به دلایل خاص خود بدین گونه و در چنین نظمی شکل گرفته‌اند اما بدون شک انتخاب این نوع الگوی محصور در پناه دیواری بلند، بی ارتباط با استفاده شاهانه از آن نیست، تا هم در پناه برج و باروی بسترش امن و امانی یافت و هم بواسطه حجم و شکل و ارتفاعش که از درون و برون باغ به رخ کشیدنی است جلال و شکوهی شاهانه را گوشزد کرد.
آنچه از این دوره شکل‌گیری باغ مقارن با حکومت شاه عباس اول (۱۰۳۹-۹۹۶ هجری قمری) بجای مانه اتفاقاً اصل و اساس باغ است، چنان که فضای تحدید شده‌ای در میانه برج و باروهای باغ شکل گرفته که براساس ساختار و نظم فضایی باغ ایرانی فضایی هندسی و خالص بدست می دهد و در نقطه‌ای در میانه باغ نیز کوشک یا بنای میانی قرار گرفته است. ساختار هندسی و شکل فضایی باغ و مقایسه همه اینها با استخوانبندی باغ ایران گوشزد می‌کند که کوشک میانی که شتر گلوی صفوی نیز نامیده می‌شود، نقطه‌ای با اهمیت است. در اینجا نیز همچون دیگر باغهای ایرانی، محورها بخشی از ساختار هندسی باغ اند که علاوه بر اینکه در پی طرح و شکل هندسی و گاه بس ساده باغ شکل می گیرند، خود نقاطی را نیز در طرح کلی باغ و تحت ساختار و نظام هندسی آن شکل می‌بخشد تا بتوانند براساس نظام هندسی مذکور بسط فضاها و شکل‌گیری نظام معماری باغ را پی‌افکنند.
با عطف نظر به آنچه گفته شد پربیراه نخواهد بود اگر در نظر آوریم که در همان زمان شکل‌گیری باغ نیز در انتهای محورهای اصلی، فضاهایی مدنظر قرار گرفتند. این فضاها که با تعریف محورها مکان‌یابی شده بودند، چنانکه امروز نیز موجودند خود به تعریف دقیقتر محورها کمک می‌کنند. گزینه دیگری که در این رابطه می‌توان قایل شد این است که پدید آورندگان باغ به ترسیم خطوط اصلی بسنده کرده و به شکل‌گیری آن در طول زمان اعتقاد داشته‌اند.
از فضاهایی که به حتم در دوران صفویه و به گاه سلطنت شاه عباس اول بنا گردیده می‌توان از کوشک میانی باغ نام برد که در امتداد محور اصلی باغ و در مقابل سردخانه که خود بعدها گسترش یافته قرار گرفته است. محل قرارگیری کوشک مذکور که در نیمه بالایی باغ واقع گردیده و عدم وجود اطلاعاتی مبنی بر وجود شاه نشین و یا فضایی مشابه آن که کارکرد بالاخانه باغ را داشته باشد، این نکته را به ذهن متبادرمی سازد که کوشک میانی خود کارکرد شاه‌نشین و بالاخانه باغ را نیز داشته است.
بنای سردر نیز هر چند که در طول دوران حیات باغ و بخصوص در دوران قاجار و به گاه سلطنت فتحعلیشاه و ناصرالدین شاه تغییراتی را شاهد بوده و توسعه یافته و تکمیل شده اما به زمان شکل‌گیری اولیه باغشاه در مکان جدید مدنظر قرار گرفته و بنا گردیده است. این نکته را بخصوص با توجه به اهمیت بنای سردر خانه در سازمان فضایی و عملکردی باغهای ایرانی و نیز با عطف نظر به ساختارهای فضایی و محورهای داخلی باغشاه می‌توان بخوبی دریافت. لذا اگر بخواهیم که شکلی از باغ دوران صفویه را بازسازی نماییم، سردرخانه یا وجود تغییرات زیاد، در آن نمودار خواهد بود. بنای دیگر به حتم بجا مانه از دوران صفویه حمام کوچک باغ است. لذا آنچه شالوده باغ مقارن دوران
صفوی است باغی محصور در میان برج و باروها است که بر مدخلش سردرخانه و در میانه اش کوشک و در جواره‌اش حمامی قرار گرفته. هر چند که بعد از نظر نخواهد بود اگر تصور کنیم فضاهایی که کاربردی خدماتی داشته‌اند در جای جای جداره های باغ قرار گرفته بودند، و این البته از ویژگیهای باغ ایرانی است که در چهارچوب نظام‌های خود می‌تواند فضاهای مورد نیازش را در خود جای دهد.
 
سردرب، دیوار و برج ها
مجموعه باغ فین حدود ۲۵۰۰۰ متر مربع مساحت دارد که در بدو ورود به این مجموعه ، با ساختمان رفیع سردرب ورودی باغ برخورد می کنیم. این قسمت از باغ در دوره صفویه بنا گذاشته شده است این بنا دارای دو طبقه که طبقه تحتانی شامل هشتی و دالان ورودی به باغ با اتاقهای جانبی و طبقه فوقانی شامل سالن وسیع و زیبائی است که دارای چشم انداز خوبی بر اطراف و از جمله بر باغ دارد و دارای درهای مشبک و زیبائی است.در اطراف باغ از جمله در طرفین سردر، دیواری به ارتفاع پنج و شش متر و هفت برج دیده می شود.
چشمه سلیمانیه
این چشمه از بن صخرههایی به نام کوه دندانه و شکاف تخته سنگهای معدن گچ و آهک واقع در شش کیلومتری غرب کاشان از زمین میجوشد. (در جنوب باغ فین چشمه آبی موسوم به چشمه سلیمانیه، با قریب به دوازده سنگ آب وجود دارد. ) انگیزه پیدایی آبادی فین و شهر کاشان به خاطر وجود همین چشمه است.
آب آن فوق العاده صاف است ولی به واسطه داشتن بعضی املاح برای آشامیدن مناسب نیست. آب چشمه فین به واسطه کیفیتهای خاص خود مانند صافی و پاکی و روشنایی کمنظیر و همچنین کیفیت ثابت و تغییر ناپذیرش همواره مشهور و ضربالمثل بوده است و طبق نوشته فلاندن «مردم برای این آب عقاید موهوم دارند و میگویند خاصیت طبی دارد» هم اکنون آب فین به حوض و استخر دیگری به نام چشمه سلیمانیه می ریزد و در جایی زیر دست چشمه سلیمانیه که به اصطلاح محلی لثه گاه نامیده می شود آب در آبگیرها و جدولهای زیبای باغ فین و از میان فواره های جهنده درون آنها گذر کرده از خیابانهای سرسبز و خرم باغ داخل آبادی می شود و باغستانهای انجیر و انار فین را سیراب می سازد . سرانجام مازاد آب فین به کشتزارهای حومه شهر روان شده به مصرف آبیاری به ویژه در امر سبزی کاری می رسد .
سر چشمه فین از قدیم الایام دارای دو استخر بزرگ و مجزای از یکدیگر برای آب تنی مردانه و زنانه آن به مرور ایام منهدم گشته بود . محل آن هم اکنون در محل باغشاه واقع شده است . برای حلوگیری از آلوده شدن آب چشمه و رعایت بهداشت و پاکیزگی عمومی در این اوقات نیز اداره باستان شناسی اقدام به دیوار کشی در محوطه اطراف چشمه مردانه و محصور ساختن آن نموده است
در وجه تسمیه این چشمه دو روایت نقل میشود:
الف: کاشان یکی از مراکز یهودی نشین ایران بوده که طبق آمارگیری که در دوران شاه عباس دوم انجام شده است بیش از ۱۰۰۰ خانوار یهودی در این شهر سکونت داشتهاند و در آن دوران با حضور چند تن از علمای یهود در این شهر لقب اورشلیم دوم به آن اطلاق شده است. یهودیان ساکن در این شهر برای این آب قداست خاصی قائل بودهاند زیرا معتقد بودند که این چشمه از معجزات سلیمان نبی است، از همین روی آن را به نام چشمه سلیمانیه نامیده اند.
ب: برخی نیز اعتقاد دارند در دوران شاه سلیمان صفوی در اطراف این چشمه صفه یا بنایی ساخته شده است، به این سبب آن را به نام سلیمان صفوی چشمه سلیمانیه خوانند.
یک نظر حیدرصفدر به سلیمان شاه کرد آب سرچشمه فین را ز عصا پیدا کرد که البته هر دو، روایتهایی شفاهی هستند که برای آن سند مکتوبی موجود نیست اما در فرهنگ عامه مورد قبول واقع گردیده اند.
شترگلوی عباسی
پس از ورود به باغ و گذشتن از خیابان مصفائی که در وسط آن نهر آب زیبائی که همیشه آب از فواره های فیروزه ای آن در فوران است و درختان سرو بسیار زیبائی در دو طرف آن سر بفلک کشیده است؛ اولین ساختمانی که جلب توجه می کند شتر گلوی عباسی است که به دستور شاه عباس بزرگ ساخته شده است. در جلوی این بنا حوض وسیعی دیده می شود و در پشت این بنا نیز حوضچه ای قرار دارد که از کف آن آب فوران می کند، این بنا در دو طبقه و به گونه ای ساخته شده که از هر طرف باغ می توان به آن وارد شد، در میان این ساختمان نیز حوضچه ای است که آب چشمه با طرح جالبی (موسوم به شتر گلو) در آن فوران می کند.