تأثیر فناوری اطلاعات و ارتباطات بر بهره وری سرمایه و کل عوامل تولید در ایران

این مقاله با استفاده از تحلیل داده های تابلویی به بررسی تاثیر فناوری اطلاعات و ارتباطات (فاوا) بر بهره‏وری سرمایه و بهره وری کل عوامل، در در کارگاه های بزرگ صنعتی استان یزد پرداخته است. به این منظور تحلیل با استفاده از اطلاعات آمارگیری کارگاههای بزرگ صنعتی مرکز آمار ایران با بکارگیری مدل دادههای تابلویی در سطح بنگاه و بر اساس آخرین اطلاعات منتشر شده (1393 - 1385) انجام شده است. در این مطالعه در ابتدا و با استفاده از اصل شتاب موجودی سرمایه کارگاه‌های بزرگ صنعتی استان برآورد شده است. در ادامه و در قالب تابع گسترش یافته کاب داگلاس تاثیر شاخص فناوری اطلاعات و ارتباطات بر بهره‏وری سرمایه و بهره‏وری کل عوامل، آزمون شده است. نتایج نشان می دهد که شاخص بکارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات تأثیر معنادار بر بهره‏وری سرمایه و بهره‌وری کل عوامل، در در کارگاه‌های بزرگ صنعتی استان یزد دارد.

واژه‌های کلیدی: حسابداری رشد، داده های تابلویی، کارگاه های بزرگ صنعتی، فناوری اطلاعات و ارتباطات، بهره‏وری کل عوامل تولید.

طبقه بندی JEL: Q57, O47, E23

مقایسه تحولات سه دهه اخیر حاکی از آن است که این تحولات نسبت به گذشته تفاوت اساسی دارد. علت اصلی این اختلاف‏ها مربوط به انقلابی است که در این دهه‏ها رخ داده است. وقوع انقلاب اطلاعات و ارتباطات در این دهه‏ها باعث شده است که عصر حاضر نیز به نام عصر اطلاعات و ارتباطات نامیده شود. عاملی که باعث به وجود آمدن چنین عصری شده است، « فناوری اطلاعات و ارتباطات[i]» است. روندهای اقتصادی کشورها حاکی از اهمیت فاوا در کسب و کار شرکت هاست، به طوری که این فناوری بنیان کسب و کار را تغییر داده است و می‏تواند به مزیت‏های استراتژیک برای شرکت‏ها تبدیل شود.فاوا نه تنها مانند اشکال سنتی دیگر سرمایه به عنوان تکنولوژی تولید استفاده می شود بلکه از طریق ترکیب با سایر نهادهها منجر به رشد تولید و افزایش بهرهوری عوامل تولید می شود.

براساس تئوری‏های رشد اقتصادی، بدیهی است که افزایش تولید از دو مجرا قابلیت تحقق دارد. مجرای اول، افزایش کمی نهاده‏ها می‏باشد که تحقق آن در پرتوی افزایش میزان اشتغال و سرمایه‏های فیزیکی میسر است و مجرای دوم، ارتقای بهره‏وری کل عوامل[ii] (TFP) می‏باشد که با بهره‏گیری مطلوب و کاراتر از ظرفیت‏های موجود در قالب بهبود کیفیت نهاده‏های تولید و اصلاح ساختارها و نهادهای ذیربط امکان‏پذیر می‏باشد.

تاثیر فناوری بررشد از سه مجرا انجام می شود. اول تاثیر فناوری در قالب کالاهای سرمایهای تجسم یافته که منجر به افزایش نسبت سرمایه به نیروی کار شده و تعمیق سرمایه شکل می گیرد که نتیجه آن افزایش بهرهوری سرمایه است. دوم، فناوری بهرهوری نیروی کار را افزایش میدهد، سوم فناوری بهرهوری کل و نه لزوماً بهرهوری کار یا سرمایه را افزایش میدهد که به عنوان فناوری خنثی هیکس تعبیر می شود. بهره وری کل عوامل تولید نشان دهنده افزایش در رشد تولید ناشی از عواملی غیر از رشد نیروی کار و رشد موجودی سرمایه است، عواملی چون افزایش در سطح مهارت، تخصص و تحصیلات نیروی کار، اصلاح سازمانی و به کارگیری تکنیک های مدیریتی، تکنولوژی و ابداعات جدید و به عبارتی ارتقای سطح تکنولوژی موجود و فناوری اطلاعات و ارتباطات. به عبارتی رشد تولیدی است که توسط رشد داده ها توضیح داده نمی شوند. با توجه به مباحث فوق ،تحقیق حاضر در صدد بررسی تأثیر فناوری اطلاعات و ارتباطات بر بهره‏وری کل عوامل، نیروی کار و سرمایه در بخش صنعت استان یزد است. در این مقاله ابتدا به مبانی نظری فناوری اطلاعات وارتباطات و بهره وری پرداخته شده است و در ادامه پیشینیه تحقیق معرفی شده و پس از بیان داده های تحقیق ومدل تجربی ، قسمت پایانی مقاله به نتیجه گیری اختصاص می‌یابد.

2- مبانی نظری

فاوا به عنوان تکنولوژی تولید مورد استفاده بوده و باعث رشد سریع محصول و افزایش بهره‏وری می‏شود. فاوا از کلیدی ترین مفاهیم در رشد و توسعه تمام کشورهای جهان است. فاوا مجموعه ای از سخت افزار، نرم افزار و فکر افزارهاست که گردش و بهره برداری از اطلاعات را امکان‌پذیرمی سازد. (هژبرکیانی،1383).

گسترش سریع این فناوری اقشار مختلف جامعه از جمله صاحبان صنایع را بر آن داشته که برای بهبود کمیت و کیفیت تولید و افزایش بهره‏وری از آن استفاده نمایند. استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در این زمینه، امکان انجام محاسبات و مبادله داده‏ها را با سرعت بسیار بالا در پهنه جغرافیایی وسیع تر و دسترسی مشترک و همزمان به منابع اطلاعاتی را فراهم می‏کندو بدین ترتیب امکان مدیریت منابع و مدیریت تولید از طریق امکان تولیدات مشابه با هزینه تمام شده کمتر، افزایش سطح تولید و عرضه سریعتر محصولات بدون نیاز به افزایش هزینه‏ها را بوجود می‏آورد.

فاوا سرمایه ای دو جانبه است که از یک طرف مانند دیگر شکل های سنتی سرمایه، به عنوان تکنولوژی تولید استفاده می شود.این به معنی است که کاهش قیمت سرمایه فاوا، منجر به جایگزینی آن با عوامل دیگر و تعمیق سرمایه می شود و رشد محصول و بهره وری نیروی کار را به طور مستقیم تحت تأثیر قرار می دهد. فاوا علاوه بر افزایش رشد تولید و بهره وری نیروی کار از طریق سهم درآمدی خود، به وسیله اثرات مازادی که ایجاد می کند موجب افزایش رشد بهره وری کل عوامل تولید و از آن طریق رشد محصول می گردد. به منظور بررسی اثر مازاد فاوا، ابتدا باید رشد بهره وری کل عوامل تولید را محاسبه نموده سپس، اثر سرمایه فاوا بر رشد بهره وری کل عوامل تولید برآورد شود.از طرفی دیگر، ویژگی های فاوا همانند دانش است، زیرا بخشی از سرمایه فاوا به صورت کالای دیجیتالی است(البته به جز بخش های سخت افزاری). اثرات سرریز سرمایه فاوا موجب می شود که فاوا به طور غیر مستقیم و از طریق رشد بهره وری کل عوامل تولید، بر رشد محصول تأثیر بگذارد. در مفهوم کلاسیک، فناوری مجموع دانش تبلوریافته در ابزار و روش‌های تولید است. دربارۀ تأثیر فناوری بر رشد، از گذشته، از سه نگاه بحث می‌شده است: از نگاهی، تأثیر فناوری درقالب کالاهای سرمایه‌ای تجسم یافته و تحلیل شده که نتیجۀ آن افزایش بهره‌وری سرمایه بوده است؛ در نگاه دوم، فناوری بهره‌وری نیروی کار را افزایش می‌دهد؛ و در نگاه سوم، فناوری بهره‌وری کل را بالا می‌برد.

3- مروری بر مطالعات تجربی

هژبر کیانی(1383) در بررسی تأثیر تجارت الکترونیک بر متغیرهای کلان اقتصادی به این نتیجه می‏رسد که در بیش تر موارد، رابطه مثبت(منفی) بین اشتغال (بیکاری) و جانشینهای سنجش نوآوری‏های تولید مشاهده می‏شودو ارتقاء فناوری در بخش صنعت، منجر به افزایش تقاضا برای نیروی کار ماهر و کاهش تقاضا برای نیروی کار غیرماهر می‏شود

شاه‌آبادی (1390) به ارزیابی نقش انباشت تحقیق و توسعه داخلی و خارجی (از کانال فاوا) بر رشد بهره‌وری کل عوامل تولید بخش صنعت اقتصاد ایران طی دوره 1387 – 1338 می‌پردازد. نتیجه‌ای این تحقیق بیان می دارد که سرمایه انسانی و انباشت سرمایه تحقیق و توسعه خارجی، به ترتیب، دارای بیشترین تأثیر مثبت بر رشد بهره‌وری کل عوامل بخش صنعت هستند. هم‌چنین، اثر متقابل انباشت تحقیق و توسعه خارجی با سرمایه انسانی، تأثیر مثبت و معناداری بر رشد بهره‌وری کل عوامل تولید بخش صنعت اقتصاد ایران دارد.

محمودزاده و رزاقی (1390) به بررسی اثر سرریز فاوا بر رشد بهره‌وری کل عوامل کشورهای درحال توسعه منتخب طی دوره 2006-1996 پرداخته‏اند. نتایج حاکی از آن است که رشد تولید ناخالص داخلی بیشترین اثر را بر رشد بهره‌وری کل عوامل تولید دارد. اثر سرمایه‏گذاری داخلی و سرریز فاوا مثبت و معنادار است. رشد سرمایه انسانی اثر مثبت داشته ولی از نظر آماری معنادار نیست. همچنین سرمایه‏گذاری داخلی در زمینه فاوا در جذب اثرهای سرریز خارجی مؤثر است. سرمایه انسانی توانمند، از عوامل مؤثر جذب سرریز فاوا است .

مبارک (1390) به بررسی نقش عوامل تعیینکننده بهره‌وری در صنایع ایران در کنار ساختار شاخص‌های نهادی (مالکیت، فساد، مالکیت و ثبات و شفافیت قانون) که به صورت مجزا و کلی در افزایش بهره‌وری کل عوامل تولید در صنایع مختلف، به وسیله شدت تأثیرپذیری از هزینه‌های فاوا وتحقیق وتوسعه در فعالیت‌های صنعتی کدهای دو رقمی ISIC می‌باشد، می‌پردازد. نتایج حاکی از آن است که موجودی سرمایه، مقدار صادرات و در نهایت هزینه‌های فاوا و انباشت دانش و تحقیق و توسعه با یک درجه وقفه تأثیر مثبت بر بهره‌وری کل عوامل تولید دارد و متغیر مربع اندازه بنگاه‏های تولیدی در گروه‌های صنعتی مختلف بر روی بهره‌وری با افزایش اندازه بنگاه‏های تولیدی تا حد مشخصی بر روی بهره‌وری تأثیر دارد، و از مقدار معینی به بعد کاهش پیدا خواهد کرد .

سرلک(1390)در مقاله تأثیر فاوا بر اشتغال در بخش صنعت استان مرکزی با استفاده از الگوهای نظری و تجربی و با استفاده از داده‏ها پانلی به این نتیجه رسیده است که فاوا بر کل اشتغال بخش صنعت استان مرکزی وهمچنین اشتغال نیروی کار ماهر، نیروی کار تکنسین ونیروی کار مهندس دارای اثر مثبت وبر اشتغال نیروی کار ساده اثر منفی داشته است.

فیض پور و نایب (1392) به بررسی تأثیر اندازه‌ی بنگاه و فاوا بر بهره‌وری در صنایع تولیدی ایران با تأکید بر صنعت تولید محصولات کانی غیر فلزی (کد 26) می‏پردازد که یکی از محوری‌ترین صنایع تولیدی ایران است. در این مطالعه بهره‌وری با شاخص مالم کوئیست محاسبه و رابطه‌ی آن با اندازه‌ی بنگاه وفاوا به روش رگرسیونی داده های ترکیبی تخمین زده شده است. نتایج این تخمین نه تنها نشان‏دهنده‌ی آن است که در کل صنایع، صنایع با اندازه‌ی بزرگتر بهره‌وری بالاتری داشته‌اند، بلکه این رابطه در قریب به اتفاق گروه‌های این صنعت نیز برقرار است.

جکسون[iii] (2011) در مطالعه بهره‏وری، فن اوری وتکنولوژی ورشد اقتصاد سبز در صنایع برجسته اروپا و مقایسه آن با کشور آمریکا، نتیجه گرفت که رشد بهره‌وری با رشد تولید همراه نبوده است. وی علل این عدم همراهی را در دو عامل خلاصه می‌کند. گسترش بکارگیری نیروی کار غیر متخصص در واحدهای تولیدی کار بر وعدم استفاده از تکنولوژی سبز توسط سرمایه‌گذاران خارجی.

السدیگ[iv] (2012) در مطالعه‌ای به این نتیجه رسید که سرمایه گذاری در فاوا بیشترین اثر را در بهره‏وری ورشد کشورهای آسیای شرقی را دارد که سرمایه‌گذاری در این گونه فعالیت‏ها و صنایع منجر به کاهش شکاف تکنولوزی وبهره‏وری می‏شود. این امر از میزان نیروی کار غیرماهر خواهد کاست و با افزایش هزینه‌های تحقیق و توسعه و آموزش در بین صنایع مختلف کشورها، نیروی کار غیرماهر را به نیروی کار ماهر و متخصص تبدیل کرده و بهره‌وری و سودآوری صنایع مختلف را بین کشورهای مختلف افزایش می‌دهد.

رین کن[v] (2013) نشان داد که سهم فاوا ونقش آن در بهره وری کل و بهره وری کار و رشد اقتصادی آمریکا افزایش یافته است. مطابق نتایج این مطالعه، سهم فاوا از رشد اقتصادی و بهرهوری کاهش یافته است. وی مطرح میکند که در نبود همبستگی قوی بین سرمایهگذاری فاوا و رشد بهرهوری، "تناقض بهرهوری" شدت مییابد.

وان ارک[vi] (2014) در تحقیقی که تاکید ویژه بر بهره‏وری کل داشت به بررسی بهره‌وری در صنایع الومینوم ومقایسه آن با بهره‌وری این صنایع در آمریکا یا سایر صنایع پرداخته است. ایشان به این نتیجه رسیدکه برای بهبود بهره‌وری این صنایع باید در حمل و نقل، عمل‌آوری، فن‌آوری اطلاعات و انبارداری تغییراتی ایجاد گردد که از این میان عامل انسانی را به عنوان مهمترین عامل در کنار فاوا در بهره‌وری ذکر نموده است.

مطالعه ونتورینی[vii] (2015) به بررسی عامل مؤثر بر بهره‌وری در صنایع فلزی کشورهای سازمان همکاری و توسعه پرداخت. مهمترین نتیجه تحقیق وی عبارتست از، اینکه بین شدت سرمایه و بهره‌وری نیروی کار در همه صنایع با فناوری اطلاعات رابطه مستقیم و معنی‌داری دارد.

روگرس[viii] (2015) به بررسی رابطه تحقیق و توسعه و بهره‏وری با تاکید بر تکنولوزی در کشور انگلستان پرداخت. در این مطالعه متغیرهای تحقیق و توسعه، باز بودن تجارت و دسترسی به تکنولوژی فن اوری اطلاعات نقش مهم در بهره‏وری دارد. در تحلیل رگرسیونی متغیرهای نسبت سرمایهگذاری حقیقی، سهم مخارج فاوا از تولید ناخالص داخلی حقیقی و همچنین سطح اولیه تولید ناخالص داخلی نیز استفاده شده است. نتایج نشان میدهد همبستگی مثبت و معنیدار بین رشد تولید ناخالص داخلی، تکنولوزی فن اوری اطلاعات، آموزش، بازبودن تجارت و زیرساخت‏های ارتباطاتی وجود دارد.

4- تصریح مدل

روش‏های موجود در ادبیات اقتصاد به منظور بررسی تأثیر فاوا بر تولید و بهره‏وری کل عوامل شامل حسابداری رشد، تئوری رشد پایدار و برآورد تابع تولید گسترش یافته سولو می‏باشد. در این مطالعه از روش حسابداری رشد استفاده می‏شود. در رویکرد حسابداری رشد از تابع نئوکلاسیکی زیر استفاده می‏شود. [ix]

که در تابع فوق Y ارزش افزوده، L نیروی کار و K موجودی سرمایه است. با لگاریتم‏گیری از طرفین ،نرخ رشد تولید برابر با نرخ رشد A بعلاوه نرخ رشد نیروی کار و سرمایه با توجه به ضریب α و β مربوطه می‏باشد. پیشرفت فنی است که باعث انتقال تابع تولید میشود و تابعی از میزان استفاده از شبکههای الکترونیکی / رایانهای برای انجام فعالیتهای بنگاه، کسب و یا ارائه اطلاعات بوده است.

با لگاریتم‏گیری و تبدیل متغیرها در معادله(3) به متغیرهای سرانه، معادله به صورت زیر در خواهد آمد:

در رابطه (3)، به منظور آزمون اثرات بازدهی نسبت به مقیاس در نظر گرفته شده و α و β سهم عوامل تولید می‏باشند. لگاریتم تولید سرانه بنگاه و لگاریتم موجودی سرمایه سرانه بنگاه است.

بهره‏وری کل عوامل یا پسماند سولو در واقع اجزای اختلال در برآورد تابع تولید کاب- داگلاس می‏باشد:

در روش سولو (1957)، تغیر تکنولوژیکی عبارت از تغییرات تولید کل منهای مجموع سهم وزنی نهاده‌های کار و سرمایه است. نظریه‌پردازان, پسماند‌های برآوردی سولو را بعنوان معیاری از پیشرفت تکنولوژیکی مورد استفاده قرار داده‌اند.چون هیچ راه مستقیمی برای‌ اندازه‌گیری A وجود ندارد لذا آن را بعنوان پسماند برآورد می‌کنند. داده‌های مربوط به تولید و نهاده کار و سرمایه معمولاً در دسترس می‌باشند. تخمین‌های α و β را می‌توان از داده‌های موجود بدست آورد.

5- اطلاعات آماری و محاسبه متغیرهای مدل

در این پژوهش کلیه واحدهای صنعتی استان یزد به تفکیک صنایع بیست گانه که دارای ده نفر کارکن و بیشتر هستند مورد بررسی قرار گرفته است. در گردآوری اطلاعات کلیه متغیرها ،از نتایج طرح آمارگیری از کارگاه‏های صنعتی دارای 10 نفر کارکن و بیشتر مرکز آمار ایران، برای سال‏های 1385 تا 1393 استفاده شده است. از آنجایی که داده های مربوط به موجودی سرمایه مستقیما قابل دستیابی نیست، موجودی سرمایه در سطح بنگاههای صنعتی محاسبه شده است. به این منظور با استفاده از اصل شتاب نسبت موجودی سرمایه به تولید به روش محاسباتی که در ادامه توضیح داده می شود، برای هریک از کدهای 4 رقمی ISIC محاسبه شده و از این طریق موجودی سرمایه هریک از بنگاههای صنعتی برآورد شده است. روش تجزیه و تحلیل در این تحقیق و یافته‌ها روش توصیفی و تحلیلی می‌باشد. جهت همگنی بیشتر در اطلاعات،شاخص‌های سنجش بهره‌وری بر حسب معیار ارزشی (ارزش افزوده) برحسب قیمت‌های حقیقی سال 1390 استفاده شده است.