بر اساس قانون مسئولیت مدنی و اصول مسلم حقوقی ، هر کس نسبت به اعمال خود که بر اساس آنها ، به جان ، مال ، سلامتی ، آزادی ، حیثیت یا شهرت تجاری دیگران ، ضرر و زیان هایی واردمی شود ، مسئولیت دارد و باید این آسیب ها و خسارت ها را جبران نماید . البته ، مسئولیت اقدامات انجام شده ، می تواند به شکل مسئولیت کیفری ( نه مدنی و حقوقی ) نیز باشد .

با نگاهی به قواعد قانون تجارت و همچنین برخی دیگر از قوانین ، انواعی از مسئولیت در مقابل دیگران را می توان ملاحظه نمود که در یک تقسیم بندی عمده ، حدود تعهد و مسئولیت مسئولان در برابر دیگران ، سبب پیش بینی دو نوع مسئولیت نسبی و مسئولیت تضامنی شده است که به نوعی ، از لحاظ مفهومی ، نقطه مقابل یکدیگر قلمداد می شوند . حال ، سوالی که مطرح می شود ، آن است که مسئولیت نسبی چیست و چه تفاوتی با مسئولیت تضامنی دارد ؟

 برای پاسخ دادن به این سوال ، در ادامه این مقاله ، ابتدا به تعریف مفهومی مسئولیت نسبی پرداخته و سپس ، تفاوت مسئولیت نسبی با مسئولیت تضامنی را مورد بررسی قرار می دهیم و در ادامه نیز جنبه ها و ابعاد مختلف مسئولیت نسبی در حقوق ایران را مورد بررسی قرار خواهیم داد .

مسئولیت داشتن در قبال دیگران ، به لحاظ حقوقی ، ممکن است به دلایل مختلفی ایجاد شود . به عنوان نمونه ، گاهی مسئولیت، ناشی از قرارداد و یا تعهدی است که میان طرفین بسته شده است . اما ممکن است مسئولیت ، خارج از قرارداد و به خاطر فعل ها یا ترک فعل هایی باشد که به صورت طبیعی به وقوع پیوسته است . اما اصل مسلم در حقوق ، جبران خسارات و ایفای تعهدات و مسئولیت هایی است که اشخاص ، در برابر یکدیگر دارند .

مرسوم است که برای بیان مسئولیت ، آن را به دو نوع مسئولیت نسبی و مسئولیت تضامنی تقسیم بندی می کنند که به لحاظ حقوقی ، مسئولیت نسبی با مسئولیت تضامنی ، متفاوت بوده و به لحاظ نحوه جبران خسارت ها و ایفای تعهدات ، به نوعی ، نقطه مقابل یکدیگر هستند . به ویژه ، زمانی که بحث از قانون تجارت و شرکت های تجاری است ، مسئولیت تضامنی و مسئولیت نسبی شرکت ها ، تبدیل به مباحثی مهم می شود که تشخیص نوع مسئولیت آنها در هر مورد ، موضعی مهم می باشد.

اما سوالی که در این خصوص مطرح می شود ، آن است که مسئولیت نسبی چیست و چه تفاوتی با مسئولیت تضامنی دارد ؟ برای بیان تفاوت مسئولیت نسبی و تضامنی ، ابتدا به تعریف مفهوم مسئولیت نسبی می پردازیم و در قسمت بعد ، تفاوت آنها را بیشتر توضیح خواهیم داد .

به طور کلی ، زمانی که از مسئولیت نسبی سخن می گوییم ، به این معناست که مسئولیت یک شخص ، صرفا در همان حدود و اندازه ای است که خود شخص ، به موجب قرارداد یا تعهد قبلی ، به عهده گرفته است و یا در همان حدودی است که خود شخص ، خساراتی وارد نموده است . برای توضیح بهتر مفهوم مسئولیت نسبی ، مثال هایی در این زمینه ذکر می کنیم .

فرض کنید که در یک شرکت تجاری ، چهار شریک وجود دارند که سهم الشرکه هر کدام از آنها ، 25 درصد است . در این حالت ، اگر قرار بر انحلال شرکت باشد ، اما دارایی های خود شرکت ، برای پرداخت کردن بدهی های شرکت کافی نباشد ، در این صورت ، لازم است که شرکا ، مسئولیت پرداخت بدهی ها را به عهده بگیرند ؛ اما بر خلاف مسئولیت تضامنی ، در مسئولیت نسبی ، هر یک از شرکا ، صرفا به نسبت تعهدی که در شرکت داشته اند ، ملزم و مسئول پرداخت بدهی ها هستند .

لذا هر یک از چهار شریک ، صرفا در حدود 25 درصد از کل بدهی های شرکت ( بر اساس سهم الشرکه ای که به شرکت آورده اند ) ، مسئول پرداخت بدهی های شرکت می باشند و نسبت به مازاد 25 درصد ، تعهد و مسئولیتی نخواهند داشت . بنابراین ، مسئولیت نسبی شرکا در شرکت های تجاری ، به نسبت آورده یا سهم الشرکه است ؛ نه بیشتر . بر اساس قانون تجارت ، چنین شرکت هایی را تحت عنوان شرکت های نسبی نام گذاری می نماییم .

گاهی هم منظور از مسئولیت نسبی ، آن است که اشخاص ، صرفا در همان حدودی که خسارت وارد نموده اند و به نسبت خساراتی که منتسب به فعل یا ترک فعل آنها است ، مسئولیت داشته و از بابت افعال و اعمال دیگران ، مسئولیتی ندارند. نمونه این نوع مسئولیت نسبی را می توانیم در برخی از قوانین ، از جمله قانون کار ملاحظه نماییم که در قسمت های بعد ، به آن اشاره می شود .

به عنوان نمونه ، زمانی که در یک تصادف رانندگی ، دو نفر به صورت هم زمان ، به خودروی دیگری ضربه وارد کرده و منجر به ایجاد خسارت می شوند ، ممکن است سهم یکی از آنها ، 20 درصد و سهم دیگری 80 درصد تعیین شود ؛ در این فرض نیز ، مسئولیت از نوع نسبی بوده و صرفا در حدود خساراتی است که هر فرد ، ایجاد نموده است .

در قسمت قبل ، مفهوم مسئولیت نسبی ، بیان شده و مثال هایی نیز در خصوص آن ذکر گردید . اما از آن جهت که مفهوم مسئولیت نسبی ، در مقام مقایسه با مسئولیت تضامنی ، به نحو بهتری مشخص می شود ، در این قسمت ، قصد داریم تفاوت مسئولیت نسبی و مسئولیت تضامنی را مورد بررسی قرار دهیم .

همانطور که اشاره شد ، در مسئولیت نسبی ، هر فرد ، صرفا در حدود تعهدات قبلی خود و یا خساراتی که ایجاد کرده است ، در مقابل دیگران مسئول است ؛ اما این موضوع ، در مورد مسئولیت تضامنی ، کاملا بر عکس است . به این معنا که داشتن مسئولیت تضامنی ، یعنی اینکه هر فرد ، علاوه بر حدود تعهدات خود ، جوابگوی تعهدات سایرین نیز هست و بابت خساراتی که دیگران ایجاد نموده اند نیز ، به نوعی مسئول قلمداد می شود . بدون اینکه مسئولیت متعهد اصلی ، منتفی شود .

لذا تفاوت مسئولیت نسبی و مسئولیت تضامنی ، در این نکته است که در مسئولیت تضامنی ، نوعی مسئولیت بابت فعل غیر نیز قابل ملاحظه است که بر اساس آن ، هر فرد ، در مقابل اشخاص ثالث ، مسئولیت جبران کامل خسارات و پرداخت تعهدات را به طور کامل بر عهده دارد .

بارزترین جلوه مسئولیت تضامنی ، مسئولیتی است که برای شرکت های تضامنی مشمول قانون تجارت می توان تصور نمود . بر اساس قانون تجارت ، پس از ثبت شرکت تضامنی و ایجاد بدهی برای این شرکت و منحل شدن آن ، اگر دارایی شرکت برای پرداخت تمام قروض شرکت کافی نباشد ، هر یک از شرکا ، مسئول پرداخت تمام قروض شرکت خواهد بود .

فرض کنید که یک شرکت تجاری از نوع شرکت تضامنی ، دچار ورشکستگی شده است و اموال شرکت ، برای پرداخت بدهی های شرکت کافی نباشد . در این صورت ، به دلیل اینکه شرکت ، از نوع تضامنی است ، هر یک از شرکا ، متعهد است که در صورت طلب نمودن دین از سوی طلبکار ، کلیه دیون شرکت را پرداخت نماید ؛ هر چند این امر ، مانع از آن نیست که بعد ، به سایر شرکای شرکت تضامنی مراجعه نموده و خسارت پرداخت شده از طرف آنها را از ایشان مطالبه نماید .

یکی دیگر از مصادیق مسئولیت های تضامنی در ایران ، مسئولیت تضامنی بابت چک برگشتی است ؛ با این توضیح که اگر چک ، توسط ضامن یا ظهرنویس ، پشت نویسی شده باشد ، علاوه بر صادر کننده ، هم ضامن و هم ظهرنویس ، همگی در مقابل دارنده چک ، نوعی مسئولیت تضامنی دارند ؛ یعنی اگر چک برگشت خورد ، دارنده چک ، می تواند به هر یک از اشخاص مزبور مراجعه نماید و هر یک از آنان ، در برابر پرداخت کلیه مبلغ چک ، مسئولیت دارند ؛ هر چند، بعدا می توانند به صادر کننده چک نیز مراجعه نموده و وجه پرداخت شده را مطالبه نمایند .

در قسمت های قبل ، مفهوم مسئولیت نسبی و تفاوت های آن با مسئولیت تضامنی را بر اساس قوانین و مقررات موجود ، مورد بررسی قرار داده و مثال هایی از مسئولیت تضامنی همچون مسئولیت ضامن و ظهرنویس چک برگشتی را شرح دادیم . اما در این قسمت ، قصد داریم مسئولیت نسبی در حقوق ایران را مورد بررسی قرار داده و به این سوال پاسخ دهیم که مسئولیت نسبی در حقوق ایران ، در چه مواردی پیش بینی شده است ؟

یکی از مهم ترین موارد مسئولیت نسبی در حقوق ایران ، ناظر بر شرکت های نسبی است . بر اساس قانون تجارت ایران ، در شرکت هایی که از نوع شرکت نسبی هستند ، مسئولیت شرکا نیز از نوع مسئولیت نسبی قلمداد می شود . بر اساس ماده 183 این قانون ، شرکت های نسبی به شرکت هایی گفته می شود که برای انجام امور تجاری ، میان دو یا چند شریک ایجاد می شود و مسئولیت هر یک از شرکای شرکت ، به نسبت سرمایه ای است که در زمان ثبت شرکت ، شرکا تقبل نموده اند .

یکی دیگر از موارد مسئولیت نسبی در حقوق ایران ، مسئولیت مدیران در شرکت های سهامی است . این مسئولیت ، در ماده 142 قانون تجارت مقرر شده است که بر اساس آن ، مدیران و مدیر عامل شرکت های سهامی ، در برابر شرکت و اشخاص ثالث ، بر حسب مورد ، به صورت انفرادی یا مشترک ، مسئول هستند و این، دادگاه است که حدود مسئولیت آنان برای جبران خسارت را مشخص می کند ؛ نه اینکه به صورت تضامنی ، مسئول تمامی خسارات باشند .

علاوه بر این ، در ماده 14 قانون مسئولیت مدنی ، مسئولیت نسبی کارگران مشمول قانون کار ، که در حین کار یا به مناسبت انجام دادن کار ، خساراتی به دیگری وارد نموده اند ، مقرر شده است که به موجب آن ، هر گاه چند نفر با هم زیانی به دیگری وارد کرده باشند ، دادگاه با توجه به نحوه مداخله هر یک از آنان ، میزان مسولیت ایشان را مشخص خواهد نمود ؛ که در این مورد نیز ، مسئولیت ، از نوع نسبی است .

برای دریافت اطلاعات بیشتر در خصوص مسئولیت نسبی در کانال تلگرام حقوق تجارت عضو شوید . کارشناسان مرکز مشاوره حقوقی دینا نیز آماده اند تا با ارائه خدماتی در زمینه مشاوره حقوقی تلفنی دینا به سوالات شما عزیزان پیرامون مسئولیت نسبی پاسخ دهند .