اعتیاد اختلال روان پزشکی پیچیده ای است و همانند سایر اختلالات روان پزشکی هم عوامل زیستی و هم عوامل محیطی در پیدایش آن اهمیت دارند. گفته می شود که اعتیاد بیماری مغز است، یعنی فرآیند حیاتی که رفتار اختیاری مصرف مواد را به مصرف جبری مواد تبدیل می کند که ریشه در تغییراتی در ساختمان و شیمی اعصاب مغز مصرف کننده دارد.

قسمتهای مختلفی از مغز از جمله مراکز پاداش و سیستم های افیونی و کاتکول آمینی و به ویژه دوپامین در بروز اعتیاد به مصرف مواد دخیل شناخته شده اند که به نوبه خود تحت تاثیر عوامل ژنتیک هستند. به علت پیچیدگی مغز، مواد در افراد مختلف تاثیرات متفاوتی را ایجاد می کنند و بسته به نوع صفات شخصیتی و وضعیت روانی هر فردی پس از مصرف احساس متفاوتی را تجربه می کند که می تواند به درجات مختلف خوشایند یا ناخوشایند و تسهیل کننده تمایل به مصرف بعدی باشد.

همانند سایر بیماری های مغزی و روانپزشکی نقش عوامل ژنتیک در ایجاد بیماری اعتیاد مشخص شده است. همچنین مصرف مجدد مواد می تواند از طریق رفع حالت های آزاردهنده و یا ناخوشایندی نظیر درد، اضطراب و یا افسردگی به شکل رفتاری شرطی سازی و تقویت گردد. این عوامل ژنیتیکی، مغزی، روانی و رفتاری وجوه مشترک زیادی با سبب شناسی بیماری افسردگی دارند.

در بین مبتلایان به سوء مصرف و وابستگی به مواد افسردگی بسیار شایع است. در بسیاری موارد فرد جهت تخفیف هر چند موقت علائم آزار دهنده افسردگی و ایجاد احساس لذت و سرخوشی به شکل خود درمانی رو به مصرف مواد اعتیاد آور می برد و با مصرف مکرر جهت رهایی از غم و ناراحتی مصرف اختیاری مواد به مصرف جبری تبدیل شده و بیماری اعتیاد آغاز می گردد که خود در طولانی مدت افسردگی زا بوده مشکلات قبلی را تشدید می نماید.

هنگامی‌که شخص برای رهایی از علایم افسردگی و اضطراب به مصرف مواد مخدر روی می‌‌آورد به طور موقت سرخوش و آرام است اما همین‌که ماده شیمیایی از بدن او خارج شود؛ حس خوب فرد از بین می‌رود و او مجددا دچار علایم ناخوشایند افسردگی‌اش می‌شود. بنابراین دوباره مواد مخدر مصرف می‌‌کند؛ این چرخه باطل ادامه دارد تا این‌که فرد به به مرور متوجه می‌شود با مصرف مواد مخدر نیز احساس خوبی پیدا نمی‌کند و این نوعی افسردگی ثانویه به او القا می‌کند و به این ترتیب باعث می‌شود مصرف خود را بالا ببرد.

برخی افرادی که برای ترک مواد مخدر اقدام می‌کنند، دیگر تمایلی ندارند تحت هیچ‌گونه وابستگی‌ای قرار بگیرند. آنها حاضراند علایم افسردگی ناشی از ترک اعتیاد را تحمل کنند اما دیگر به داروهای تجویزی پزشک‌‌شان هم وابسته نباشند.

بسیاری از افراد برای فرار از فشارهای روحی و روانی موجود در جامعه به الکل روی میاورند و بعد از مدتی بدون آنکه بدانند به این نوشیدنی اعتیاد پیدا می‌کنند.

تا حالا از خودتان پرسیده‌اید، چرا برخی افراد برای رهایی از غم و اندوه یا فشار زندگی به مصرف مشروبات الکلی پناه می‌برند؟ علت این نارحتی‌های روحی، می‌تواند جدایی از محبوب، بیکار شدن یا تغییرات ناگهانی  و غیر منتظره در زندگی فرد باشد اما خود الکل چه تاثیری در بهبود این تجربه‌های تلخ دارد؟ واقعیت این است که مشروبات الکلی، مشکل فرد را از بین نمی‌برند اما چون به دنبال نوشیدن الکل، به بدن حس خواب‌آلودگی القا می‌شود در نتیجه فرد افسرده، احساس آرامش و رهایی از اضطراب می‌کند.

اگر موقعیتی ناراحت‌کننده برای‌تان پیش بیاید و برای سرخوشی یکی دو پیک مشروب بنوشید، نمی‌توان گفت به مشروبات الکلی اعتیاد پیدا کرده‌اید اما در صورتی‌‌که بعد از بروز هر مشکل و فشار روحی، ناراحتی خود را با الکل تسکین می‌دهید و احساس آرامش وجودتان را فرا می‌‌گیرد؛ احتمالا به مشروبات الکلی اعتیاد پیدا کرده‌اید.

اگرچه افسردگی می‌تواند فرد را به مصرف مشروبات الکلی سوق دهد اما گاهی یک فرد عادی با مصرف مداوم مشروبات الکلی دچار افسردگی می‌شود؛ زیرا الکل مایعی افسرده‌کننده است و  با تاثیر مستقیم بر سلول‌های مغز، به‌تدریج سبب آسیب مغزی می‌شود. به این ترتیب می‌توان گفت، رابطه افسردگی و اعتیاد به الکل دو سویه است. یعنی هریک از این دو عامل می‌تو‌اند به طور مستقیم سبب دیگری شوند. تحقیقات نشان داده که تقریبا یک سوم افراد افسرده، تا حدودی الکلی هستند و معمولا این افسردگی است که فرد را الکلی می‌کند و تعداد افرادی که در اثر مصرف مداوم مشروبات الکلی افسرده می‌شوند کمتر است. مطالعات همچنین نشان داده که بانوان در مواقع افسردگی، بیشتر به مشروبات الکلی گرایش پیدا می‌کنند.

رابطه افسردگی و نوشیدن مشروبات الکلی، به احساس خواب‌آلودگی ختم نمی‌شود؛ به عبارتی الکل افسردگی را تشدید می‌کند. اشخاص افسرده‌ای که الکلی شده‌اند، فازهای شدیدتری از افسردگی را تجربه می‌کنند و ممکن است رفتارهای غیرقابل پیش‌بینی نشان دهند؛ مثلا دست به خودکشی بزنند. در ضمن مصرف بالای نوشیدنی‌های الکلی، اثر داروهای ضد افسردگی را کاهش می‌دهد. به همین دلیل اگر در چرخه باطل رابطه  افسردگی و اعتیاد به مشروبات الکلی افتاده‌اید، باید به پزشک متخصص روانپزشک مراجعه کنید تا با درمان دارویی، به طور هم‌زمان افسردگی و هوس نوشیدن مشروب را در شما، درمان کند.

مصرف دارو برای درمان افسردگی فقط در کوتاه مدت توصیه می‌شود چون داروهای آرام بخش اعتیادآور هستند.