مکانیزم - نسخه‌ی قابل چاپ

مشروبات الکلی مصرف نمی‌کرد و سیگار نمی‌کشید و عاشق هنر و موسیقی و نقاشی بود. از آزار دیدن حیوانات ناراحت می‌شد و برای اولین بار در تاریخ اروپا، قوانین حمایت از حیوانات را وضع کرد. وی حامی محیط زیست و خانواده بود و به زنان احترام می‌گذاشت.

اما او یکی از بزرگ‌ترین کشتارهای وسیع طول تاریخ را رقم زد: هیتلر را می‌گویم. این ویژگی‌های مثبت در کنار بی‌رحمی منجر به کشتارهای وسیع گیج‌کننده به نظر می‌رسد. اینگونه نیست؟ این تضادها فقط در هیتلر مشاهده نمی‌شود، بلکه بی‌رحم‌ترین شکنجه‌‌گران هم چه بسا پدرانی دلسوز باشند و از دیدن زخمی در انگشت فرزندشان اشک در چشمانشان حلقه بزند و چه بسا قاچاقچیانی که به امانت‌داری، صداقت، سلامت در زندگی خانوادگی اهمیت بسیار می‌دهند.

پرسش اصلی این است که چطور انسانهایی که باور قوی به ارزش‌های اخلاقی دارند و در سایر بخش‌های زندگی دل‌رحم‌اند می‌توانند دست به اعمال غیراخلاقی وحشتناک بزنند؟

بندورا، استاد دانشگاه استنفورد، به این موضوع پرداخته و جواب او به این مساله چنین است: افراد معمولا دست به اعمال ناپسند نمی‌زنند مگر آنکه جنبه‌های غیراخلاقی آن اعمال را برای خودشان توجیه کرده باشند. او شش مکانیزم شناختی- روانی را که انسان‌ها به کار می‌گیرند را معرفی کرده است:

مکانیزم شستشوی اخلاقی:

با تاکید بر اهداف متعالی، رفتار غیراخلاقی طوری توجیه میشود که قابل دفاع یا حتی ستایش‌آمیز به نظر برسد. ترویست‌های انتحاری که حتی ممکن است در زندگی شخصی به یک مورچه نیز آزار نرسانند با همین روش اقناع می شوند: پاک کردن زمین از زشتی و پلشتی. رفتار زشت با هدفی متعالی شستشو داده می شود و تبدیل به عملی توجیه پذیر و اخلاقی می‌شود.

مکانیزم تلطیف لغوی:

نامگذاری یک فعل غیراخلاقی با کلمات متفاوت که باعث می‌شود زشتی آن کمتر شود.‌ مثلاً رهبران نازی کشتار یهودیان را «پاکسازی اروپا» می نامیدند. به جای خیانت جنسی به همسر گفته می شود «شیطنت کوچولو». در فرهنگ خودمان هم اشتباهات و خطای فردی را با این جمله که شیطون گولم زد تلطیف لغوی می‌کنیم.

مکانیزم قیاس با نمونه‌های بدتر: در این روش فرد با مقایسه رفتار خود با نمونه‌هایی بدتر از سوی دیگران از عذاب وجدان خود کم می‌کند. «بابا! طرف سه هزار میلیارد تومان برده و خورده، حالا شما به هزار و پانصد تومان ما گیر دادی؟»

مکانیزم انتقال مسئولیت:

فرد در این حالت مسئولیت را به گردن یک منبع خارجی می‌اندازد یا آن را میان جمع بزرگتری تقسیم می‌کند. در قتل عام “می لای” یک گروه از سربازان امریکایی، پانصد غیر نظامی ویتنامی را شکنجه کردند، مورد تجاوز قرار داند، کشتند و بدن بعضی‌ها را مثله کردند. وقتی ۱۴ نفر از افسران بابت این ماجرا محاکمه شدند مسئولیت را به گردن مافوق انداختند و البته رفع اتهام هم شدند!

مکانیزم انسانیت‌زدایی از قربانی:

منطق کلی این روش مادون انسان در نظر گرفتن سایرین است. هرچه کیفیت انسانی قربانی بیشتر خدشه‌دار شود، آسیب رساندن به او سهل‌تر می‌شود. کاکاسیا خواندن برده‌ها، کم عقل دانستن زنان و شهروند درجه دو دانستن اقلیت‌ها، مزاحم خواندن مهاجرین در واقع آماده‌سازی برخوردهای زشت و خشن با این‌هاست.